1. Kwaranĩria na njĩra njega gũteithĩtie ihiko atĩa?

MŨRŨ wa ithe witũ ũmwe kuuma bũrũri-inĩ wa Canada oigire, “Nĩ ngenagĩra rĩrĩa ngũhũthĩra mahinda na mũtumia wakwa gũkĩra na mũndũ ũngĩ o wothe. Gĩkeno gĩakwa nĩ kĩongererekaga na mĩtangĩko ĩrĩa ingĩkorũo nayo ĩkanyihanyiha rĩrĩa twĩ nake.” Mũthuri ũmwe thĩinĩ wa Australia aandĩkire ũũ: “Ihinda rĩa mĩaka 11 rĩrĩa tũkoretwo hamwe, tũtirĩ twaga kwaranĩria na mũtumia wakwa mũthenya o na ũmwe.” Oigire atĩ kwaranĩria na njĩra njega nĩ kũmateithĩtie kwĩhokana biũ na gũkorũo na kĩhiko kĩrũmu. Mwarĩ wa Ithe witũ ũmwe bũrũri-inĩ wa Costa Rica oigire ũũ: “Kwaranĩria na njĩra njega nĩ kwagĩrĩtie kĩhiko gitũ; gũgatũteithia gũkuhĩrĩria Jehova makĩria, gũgatũgitĩra tũtikagwe magerio-inĩ, tũgakorũo na ũrũmwe tũrĩ mũthuri na mũtumia, na wendo witũ ũkongerereka.”

2. Nĩ maũndũ marĩkũ mangĩgiria mũthuri na mũtumia wake maranĩrie na njĩra njega?

² Hihi wee na ũrĩa mũhikanĩtie nake nĩ mũhotaga kwaranĩria na njĩra njega, kana muonaga ũndũ ũcio ũrĩ mũritũ? Ma nĩ atĩ, no kuumĩre mathĩna, tondũ kĩhiko kĩnyitithanagia andũ erĩ matarĩ akinyanĩru na marĩ na ũmũndũ ũtiganĩte o hamwe na mĩerekera yumanĩte na ũndũire na mũrerere wao. (Rom. 3:23) Makĩria ma ũguo-rĩ, mũthuri na mũtumia wake no makorũo na njĩra itiganĩte cia kwaranĩria. Nĩkĩo athuthuria a maũndũ megiĩ kĩhiko John M. Gottman na Nan Silver moigire atĩ no mũhaka mũthuri na mũtumia merutanĩrie kwaranĩria na njĩra njega nĩguo kĩhiko kĩao gĩtũũre.

3. Nĩ kĩĩ gĩteithĩtie arĩa marĩ kĩhiko-inĩ mekĩre kĩhiko kĩao hinya?

³ Hatarĩ nganja, kĩhiko kĩega kiumanaga na kwĩrutanĩria mũno. Ĩndĩ gwĩka ũguo nĩ kũrehaga gĩkeno kĩnene. Mũthuri na mũtumia arĩa mendanĩte no magĩe na ũtũũro ũrĩ na gĩkeno. (Koh. 9:9) Ta wĩcirie wendo ũrĩa warĩ gatagatĩ ka Isaka na Rebeka. (Kĩam. 24:67) O na thutha wa  gũtũũrania kwa ihinda iraya, gũtirĩ ũndũ wonanagia atĩ wendo wao nĩ wanyihire. Ũguo noguo kũrĩ harĩ andũ aingĩ arĩa marĩ thĩinĩ wa kĩhiko ũmũthĩ. Nĩ kĩĩ kĩmateithĩtie? Nĩ merutĩte kwaranĩria moimĩranĩtie ngoro, ĩndĩ mategũkũmana, makonania ũtaũku, wendo, gĩtĩo kĩnene na wĩnyihia. Ta ũrĩa tũkuona, rĩrĩa kĩhiko gĩakorũo na ngumo icio, kwaranĩria gũkoragwo kũrĩ ũndũ mũhũthũ.

4, 5. Ũtaũku ũngĩteithia mũthuri na mũtumia atĩa o mũndũ gũtaũkĩrũo nĩ ũrĩa ũngĩ biũ? Heana ngerekano.

⁴ Thimo 16:20 yugaga ũũ: ‘Ũrĩa ũrũmbũyagia ũhoro kana wonanagia ũtaũku, nĩ wega arĩonaga.’ Ũguo nĩguo kũrĩ ũhoro-inĩ wĩgiĩ kĩhiko na mũtũũrĩre wa famĩlĩ. (Thoma Thimo 24:3.) Kiugo kĩa Ngai nĩkĩo kĩhumo kĩrĩa kĩega biũ kĩa ũũgĩ na ũtaũku. Rĩandĩko rĩa Kĩambĩrĩria 2:18 rĩtwĩraga atĩ Ngai ombire mũtumia arĩ ũrĩa maganĩrĩirũo na mũthuriwe ĩndĩ ndamũmbire ahanaine biũ na mũthuriwe. Nĩkĩo njĩra ya kwaranĩria ya atumia nĩ ngũrani na ya athuri. Atumia aingĩ mendete kwaria maũndũ marĩa marĩ ngoro-inĩ ciao, ũhoro wa andũ na mĩikaranĩrie yao. Nĩ makenaga rĩrĩa maararĩrio na njĩra ya wendo na ya kuumĩrania ngoro tondũ nĩ gũtũmaga meigue atĩ nĩ mendetwo. No athuri aingĩ kaingĩ matiendete kwaria maũndũ marĩa marĩ ngoro-inĩ ciao, ĩndĩ no marie ũhoro wa maũndũ marĩa marathiĩ na mbere, mathĩna, na kĩhonia kĩamo. Ningĩ athuri nĩ mendete kũheo gĩtĩo.

⁵ Mwarĩ wa Ithe witũ ũmwe kuuma Ngeretha oigire ũũ: “Mũthuri wakwa ahiũhaga kũhe kĩhonia gĩa thĩna o na atambĩte gũũthikĩrĩria. Ũndũ ũcio nĩ ũnjũragaga ngoro mũno tondũ kĩrĩa ngoragwo ngĩenda nĩ aathikĩrĩrie na ataũkĩrũo nĩ ũrĩa ndĩraigua.” Mũthuri ũmwe aandĩkire ũũ: “Twahikania o ũguo, ndaahiũhaga kũhe mũtumia wakwa kĩhonia gĩa thĩna o wothe angĩakorirũo naguo. Ĩndĩ thutha wa ihinda inyinyi, ngĩmenya atĩ ũndũ ũrĩa aabataraga mũno nĩ gũthikĩrĩrio.” (Thim. 18:13; Jak. 1:19) Mũthuri ũrĩ na ũtaũku nĩ ahotaga kũmenya ũrĩa mũtumia wake araigua na akageria kũmwarĩria na njĩra ekwĩigua atĩ nĩ endetwo. Ningĩ nĩ onagia mũtumia wake atĩ ndanahũthia mawoni na ũrĩa mũtumia wake araigua. (1 Pet. 3:7) Nake mũtumia nĩ ageragia gũtaũkĩrũo nĩ muonere wa mũthuriwe. Rĩrĩa mũthuri na mũtumia meka ũrĩa Ngai endaga, kĩhiko kĩao nĩ kĩgĩaga na gĩkeno. Makĩria ma ũguo, nĩ mahotaga kũnyitanĩra harĩ gũtua matua ma ũũgĩ na kũmahingia.

6, 7. (a) Ũtaaro ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Kohelethu 3:7 ũngĩteithia atĩa arĩa marĩ kĩhiko-inĩ kuonania ũtaũku? (b) Mũtumia angĩonania ũtaũku atĩa, na mũthuri agĩrĩirũo kwĩrutanĩria gwĩka atĩa?

⁶ Ningĩ mũthuri na mũtumia arĩa makoragwo na ũtaũku nĩ mamenyaga atĩ nĩ kũrĩ “hĩndĩ ya gũkira ki, o na hĩndĩ ya kwaria.” (Koh. 3:1, 7) Mwarĩ wa Ithe witũ ũmwe ũrĩa ũkoretwo thĩinĩ wa kĩhiko ihinda rĩa mĩaka ikũmi, oigire ũũ: “Rĩu nĩ menyete atĩ kũrĩ hĩndĩ ĩtarĩ njagĩrĩru ya kwarĩrĩria ũndũ mũna. Mũthuri wakwa angĩkorũo arĩ na wĩra mũingĩ kana maũndũ mangĩ, njetagĩrĩra ihinda rĩrĩa rĩagĩrĩire rĩa kwarĩrĩria ũndũ mũna. Tondũ wa gwĩka ũguo, ndeereti itũ ĩkoragwo ĩrĩ njega mũno.” Ningĩ atumia arĩa makoragwo na ũtaũku maaragia na njĩra ya gĩtĩo, nĩ ũndũ wa kũmenya atĩ kiugo gĩthuurĩtwo wega ‘kĩarĩtio ihinda rĩrĩa rĩagĩrĩire’ nĩ kĩgucagĩrĩria na gĩgakenerũo.—Thoma Thimo 25:11.

⁷ Mũthuri Mũkristiano ndagĩrĩirũo tu gũthikĩrĩria ũrĩa mũtumia wake aroiga, ĩndĩ nĩ agĩrĩirũo nĩ kwĩrutanĩria kũmwĩra o nake ũrĩa araigua. Mũthuri ũmwe wa kĩũngano ũkoretwo thĩinĩ wa kĩhiko ihinda rĩa mĩaka 27 oigire ũũ: “Nĩ ngũbatara kwĩrutanĩria kwĩraga mũtumia wakwa ũrĩa ndĩraigua ngoro-inĩ.” Mũrũ wa Ithe witũ ũmwe ũkoretwo kĩhiko-inĩ ihinda rĩa mĩaka 24 oigire ũũ: “Nĩ njigaga ũndũ ngoro-inĩ, ngĩciria atĩ, ‘ndaga kũwarĩrĩria, nĩ ũgũthira.’ Ĩndĩ,  rĩu nĩ menyete atĩ kuonania ũrĩa ndĩraigua ngoro-inĩ ti kuga atĩ ndĩ na wathe. Rĩrĩa ndaritũhĩrũo nĩ kwĩyaria nĩ hoyaga nĩguo hote kũhũthĩra ciugo iria ciagĩrĩire na ndĩcihũthĩre na njĩra ĩrĩa yagĩrĩire. Ngacoka ngahũmũka na ngambĩrĩria kwaria.” Ningĩ nĩ ũndũ wa bata gũcaria hĩndĩ ĩrĩa yagĩrĩire ya kwaria, kũngĩhoteka hĩndĩ ĩrĩa mũthuri na mũtumia marĩ oiki magĩthoma rĩandĩko rĩa o mũthenya kana rĩrĩa marathoma Bibilia marĩ hamwe.

8. Nĩ kĩĩ kĩngĩteithia mũthuri na mũtumia wake makorũo na wendi mũnene wa kwagagĩria njĩra yao ya kwaranĩria?

⁸ Mahoya na wendi mũnene wa kwagagĩria njĩra ya kwaranĩria nĩ cia bata harĩ mũthuri na mũtumia wake. Ma nĩ atĩ, ti ũndũ mũhũthũ andũ gũcenjia ũrĩa mamenyerete kwaranĩria. Ĩndĩ mũthuri na mũtumia mangĩkorũo mendete Jehova, mamũhoe roho wake, na mone kĩhiko kĩrĩ gĩtheru, nĩ marĩhotaga kwagagĩria njĩra ciao cia kwaranĩria. Mũtumia ũmwe ũkoretwo kĩhiko-inĩ mĩaka 26 aandĩkire ũũ: “Tũrĩ na mũthuri wakwa tuoyaga kĩhiko na ũritũ o ta ũrĩa Jehova akĩonaga na nĩ ũndũ ũcio tũtiĩciragia o na ũhoro wa kweheranĩra. Ũndũ ũcio nĩ ũtũmaga twĩrutanĩrie gũcaria kĩhonia kĩa mathĩna na njĩra ya kũmarĩrĩria tũrĩ hamwe.” Wĩhokeku na wĩrutĩri ta ũcio harĩ Ngai nĩ ũmũkenagia na ũkarehe irathimo nyingĩ.—Thab. 127:1.

9, 10. Mũthuri na mũtumia mangĩka atĩa nĩguo wendo wao wongerereke?

⁹ Wendo nĩguo ngumo ĩrĩa ya bata mũno thĩinĩ wa kĩhiko na nĩ “nĩguo wohanagia maũndũ mothe hamwe nĩguo maagĩrĩre kũna.” (Kol. 3:14) Wendo wa ma ũthiaga ũkĩongererekaga o ũrĩa mũthuri na mũtumia maratũrania hamwe kũrĩ na gĩkeno kana mathĩna. Matuĩkaga arata a hakuhĩ mũno na magakenera gũkoragwo hamwe. Ihiko ta icio itiagĩragio tu nĩ maũndũ manene ta marĩa monanagio thenema-inĩ, ĩndĩ ciagĩragio nĩ tũmaũndũ tũingĩ tũnini ta kwarĩria mũndũ ciugo njega, gĩĩko kĩa wendo, gũcanjamũkĩra mũndũ, kana kũmũũria ũtarĩ na ũhinga “watinda atĩa?” Tũmaũndũ ta tũu tũnini no tũrehe ũgarũrũku mũnene thĩinĩ wa kĩhiko. Mũthuri na mũtumia wake arĩa makoretwo kĩhiko-inĩ ihinda rĩa mĩaka 19 mahũranagĩra thimũ kana magatũmanĩra ndũmĩrĩri mathaa-inĩ ma mũthenya nĩguo “moranie tu ũrĩa maũndũ matariĩ,” ũguo nĩguo mũthuri oigire.

¹⁰ Ningĩ wendo nĩ ũtindĩkaga mũthuri na mũtumia wake gũthiĩ na mbere kũmenyana. (Afil. 2:4) Na nĩ ũndũ ũcio, kũmenyana kũu gũgatũma wendo wao wongerereke mũno o na matarĩ akinyanĩru. Kĩhiko kĩrĩ na gĩkeno gĩthiaga gĩkĩgĩaga hinya o kahora. Angĩkorũo ũrĩ thĩinĩ wa kĩhiko-rĩ, wĩyũrie  ũũ: ‘Hihi ndĩ na ũmenyo ũigana atĩa wĩgiĩ ũrĩa tũhikanĩtie nake? Hihi nĩ ndaũkagĩrũo nĩ ũrĩa aiguaga ngoro-inĩ kana muonere wake wa maũndũ? Hihi nĩ ndĩciragia kaingĩ ũhoro wa ũrĩa tũhikanĩtie nake, ngecũrania ũhoro wa ngumo iria ciangucĩrĩirie harĩ we?’

11. Nĩkĩ gĩtĩo nĩ kĩa bata harĩ kũgaacĩrithia kĩhiko? Heana ngerekano.

¹¹ O na ihiko iria ikoragwo na gĩkeno ti nginyanĩru. Rĩmwe na rĩmwe mũthuri na mũtumia no mage kũiguithanĩria maũndũ. Ti hingo ciothe Iburahimu na Sara maaiguithanagĩria maũndũ. (Kĩam. 21:9-11) O na kũrĩ ũguo, ũndũ ũcio ndwatũmaga mamenane. Nĩkĩ hihi? Tondũ nĩ maaheanĩte gĩtĩo. Na ũndũ ũcio wonekaga kũringana na ũrĩa Iburahimu aaragĩria Sara. (Kĩam. 12:11, 13) Nake Sara nĩ aathĩkagĩra Iburahimu akamuonaga ta arĩ ‘mwathi’ wake. (1 Pet. 3:6) Rĩrĩa mũthuri na mũtumia wake maga kũheana gĩtĩo, kaingĩ ũndũ ũcio nĩ wonekaga wega kũringana na ũrĩa mararanĩria. (Thim. 12:18) Mangĩaga gũcaria kĩhonia gĩa thĩna ũcio, kĩhiko kĩao no kĩharagane.—Thoma Jakubu 3:7-10, 17, 18.

12. Nĩkĩ arĩa marahikanirie ica ikuhĩ nĩ marabatara kwĩrutanĩria kwaranĩria na njĩra ya gĩtĩo?

¹² Arĩa marahikanirie ica ikuhĩ magĩrĩirũo kwĩrutanĩria mũno, makĩria harĩ kwaranĩria na njĩra ya wendo na gĩtĩo nĩgetha mahotage kwaranĩria moimĩranĩtie ngoro. Mũthuri ũmwe oigire, “O na gũtuĩka mĩaka ya mbere thĩinĩ wa kĩhiko nĩ ĩkoragwo na gĩkeno-rĩ, rĩmwe na rĩmwe no gũkorũo na mathĩna. Kamũira ũmenyete ũrĩa mũtumia waku atariĩ ngoro-inĩ, mĩtugo, na mabataro make nake akũmenye, maũndũ no makorũo matarĩ mahũthũ! O na kũrĩ ũguo, maũndũ no maagagĩre mũngĩkorũo na ũtaũku, ũcanjamũku, na ngumo ingĩ njega ta wĩnyihia, wetereri na kwĩhoka Jehova.” Ũcio nĩ ũtaaro mwega harĩ ithuĩ ithuothe!

13. Nĩkĩ wĩnyihia nĩ wa bata harĩ kĩhiko kĩega na kĩrĩ na gĩkeno?

¹³ Kwaranĩria na njĩra njega thĩinĩ wa kĩhiko gũtariĩ ta karũĩ karatherera kahoreire thĩinĩ wa mũgũnda. ‘Wĩnyihia’ nĩ wa bata mũno nĩguo karũĩ kau gathiĩ na mbere gũtherera. (1 Pet. 3:8) Mũrũ wa Ithe witũ ũmwe ũkoretwo kĩhiko-inĩ ihinda rĩa mĩaka 11 oigire, “Wĩnyihia nĩguo njĩra ĩrĩa hũthũ mũno  ya gũcaria kĩhonia gĩa thĩna tondũ nĩ ũtindĩkaga mũndũ kuuga, ‘nĩ ndahoya mũhera.’” Mũthuri ũmwe wa kĩũngano ũkoretwo kĩhiko-inĩ kĩrĩ na gĩkeno ihinda rĩa mĩaka 20 oigire ũũ: “Rĩmwe na rĩmwe kwĩra mũndũ ‘nĩ ndahoya mũhera’ nĩ kwa bata makĩria gũkĩra kũmwĩra ‘Nĩ ngwendete.’” Aacokire akiuga: “Mahoya nĩ ma bata mũno harĩ kuonania wĩnyihia. Rĩrĩa tũrahoya Jehova tũrĩ hamwe na mũtumia wakwa, ũndũ ũcio nĩ ũtũmaga tũririkane atĩ tũtirĩ akinyanĩru na atĩ nĩ tha Ngai atuonetie. Kĩririkania kĩu nĩ gĩtũteithagia kuona maũndũ na njĩra ĩrĩa yagĩrĩire.”

14. Mwĩtĩo ũngĩthũkia kĩhiko na njĩra ĩrĩkũ?

¹⁴ Ĩndĩ, mwĩtĩo ndũngĩrehe ũiguano. Nĩ ũgiragia andũ maaranĩrie tondũ nĩ ũniinaga wendi na ũmĩrĩru wa kũhoya mũhera. Handũ ha kuga na wĩnyihia “Nĩ ndahoya mũhera; njohera,” mũndũ mwĩtĩi nĩ gwĩtetera etetagĩra. Ithenya rĩa gwĩtĩkĩra mahĩtia make, ambagĩrĩria gwethera mũndũ ũcio ũngĩ mahĩtia. Rĩrĩa ahĩtĩrio, handũ ha gũthingata thayũ, arakaraga, na hihi akerĩhĩria na njĩra ya kwaria ũũru kana gũkirĩra mũndũ ũcio ũngĩ. (Koh. 7:9) Hatarĩ nganja, mwĩtĩo no ũthũkie kĩhiko. Harĩ bata kũririkana atĩ “Ngai nĩareganaga na arĩa etĩi, no arĩa menyihĩtie-rĩ, nĩo aheaga Wega wake.”—Jak. 4:6.

15. Taarĩria ũrĩa kũhũthĩra ũtaaro wa Aefeso 4:26, 27 kũngĩteithia mũthuri na mũtumia gũcaria kĩhonia kĩa mathĩna mao.

¹⁵ No tũkorũo tũkĩĩheenia tũngĩciria atĩ gũtirĩ hĩndĩ kũrĩgĩaga mathĩna moimanĩte na mwĩtĩo. Rĩrĩa moimĩra twagĩrĩirũo gwetha kĩhonia o na ihenya. Mũtũmwo Paulo eerire Akristiano ũũ: “Mũtikanathũithie riũa mũrakaire: o na mũtikanarekererie mũcukani one kamweke.” (Ef. 4:26, 27) Kwaga kũrũmĩrĩra ũtaaro wa Kiugo kĩa Ngai no kũrehe mathĩna. Mwarĩ wa Ithe witũ ũmwe oigire ũũ arĩ na ihooru: “Rĩmwe na rĩmwe tũrĩ na mũthuri wakwa twanaga kũhũthĩra ũtaaro wa Aefeso 4:26, 27. Rĩrĩa twaga gwĩka ũguo, ũtukũ ũcio ndingĩona toro!” Githĩ ndũkĩrĩ ũndũ wa bata kwarĩrĩria maũndũ narua mũrĩ na muoroto wa gũcaria kĩhonia! Ma nĩ atĩ mũthuri na mũtumia no mabatare kũheana kahinda kanini ga kũrikĩria marakara. Ningĩ nĩ magĩrĩirũo kũhoya Jehova amateithie kwĩnyihia. Ũndũ ũcio nĩ ũkũmateithia gũcaria kĩhonia gĩa thĩna handũ ha mũndũ gwĩciria tu ũhoro wake we mwene.—Thoma Akolosai 3:12, 13.

16. Wĩnyihia ũngĩteithia atĩa mũthuri na mũtumia o mũndũ gũtĩa ũhoti wa ũrĩa ũngĩ?

¹⁶ Wĩnyihia no ũteithie mũthuri na mũtumia o mũndũ gũtĩa ngumo na ũhoti wa ũrĩa ũngĩ. Kwa ngerekano: Mũtumia ahota gũkorũo na ũhoti wa mwanya wa gwĩka maũndũ maraguna famĩlĩ. Angĩkorũo mũthuri wake nĩ mwĩnyihia, ndangĩmũiguĩra ũiru, ithenya rĩa ũguo agĩrĩire kũmwĩkĩra ngoro ahũthagĩre ũhoti wake, na njĩra ĩyo akonania nĩ amũtĩĩte na nĩ amuonaga arĩ wa bata. (Thim. 31:10, 28; Ef. 5:28, 29) O ũndũ ũmwe-rĩ, mũtumia mwĩnyihia ndagĩrĩirũo kũhũthĩra ũhoti wake kwĩyonania kana kũhũthia mũthuriwe. Ningĩ tondũ erĩ nĩ “mwĩrĩ ũmwe” ũndũ ũrĩa ũngĩtuuria mũndũ ũmwe no ũtuurie ũcio ũngĩ.—Mat. 19:4, 5.

17. Nĩ maũndũ marĩkũ mangĩteithia ihiko mahinda-inĩ maya ikorũo na gĩkeno na igoocithie Ngai?

¹⁷ Hatarĩ nganja no mwende kĩhiko kĩanyu kĩgĩe na gĩkeno, gĩkorũo kĩrĩ gĩa gũtũũra na kĩragoocithia Jehova ta ũrĩa kĩhiko kĩa Iburahimu na Sara kana Isaka na Rebeka gĩatariĩ. Angĩkorũo nĩguo-rĩ, tũũriai mawoni ta ma Ngai megiĩ kĩhiko. Caragiai ũũgĩ na ũtaũku thĩinĩ wa Kiugo gĩake. Tĩagai o mũndũ ngumo njega cia ũrĩa ũngĩ nĩguo wendo wanyu ũthiĩ na mbere kuongerereka. (Rũĩm. 8:6) Wĩrutanĩriei gũkũria wĩnyihia. Heaga ũrĩa mũhikanĩtie nake gĩtĩo. Mweka maũndũ macio, kĩhiko kĩanyu kĩrĩtũmaga mũkene na gĩgakenia Ithe witũ wa igũrũ. (Thim. 27:11) Hatarĩ nganja, no mũigue o ta mũthuri ũmwe ũkoretwo kĩhiko-inĩ ihinda rĩa mĩaka 27 waandĩkire ũũ: “Ndiũĩ ũrĩa ũtũũro wakwa ũngĩkorũo ũtariĩ itarĩ na mũtumia wakwa. Kĩhiko gitũ gĩthiaga na mbere kũgaacĩra o mũthenya. Gĩtũmi nĩ tondũ nĩ twendete Jehova na nĩ twaranagĩria kaingĩ.”