1. Oku sapela ciwa ku kuatisa ndati olohuela?

 MANJI umue kofeka yo Kanada wa popia hati: “Nda siata oku sanda o tembo yoku kala lukãi wange okuti otembo ndi kala lomanu vakuavo yi sule. Eci ndi kala lukãi wange, esanju liange li livokiya, kuenda esumuo li tepuluka.” Manji umue ulume kofeka yo Australia wa soneha ndoco: “Tunde eci tua kuela, pa pita ale 11 kanyamo, pole, sia la pita eteke okuti si sapela lukãi wange. Pokati ketu, ka pali lacimue ci honguisa olohuela vietu. Momo tu kuete ocituwa coku sapela.” Manji umue ukãi kofeka yo Kosta Rika wa soneha ndoco: “Oku sapela ciwa, ka ku pamisa lika olohuela vietu, pole ku vokiya ukamba wetu la Yehova, ku tu teyuila kayonjo, ku tu kuatisa oku likuata omunga, kuenda ku vokiya ocisola pokati ketu.”

2. Ovina vipi vi pondola oku tateka olohueli oku sapela ciwa?

² Ove hẽ wa siata oku sanjukila oku sapela lohueli yove, ale ka ca lelukile oku ci linga? Omo okuti olohueli ka via lipuile, citava okuti pokati kavo peya ovitangi omo liekalo liavo, kuenda ovituwa viavo via litepa. (Va Rom. 3:23) Citava okuti olohueli vi kuete ovituwa via litepa poku sapela. Ulume umue o tukuiwa hati, John M. Gottman, lukãi waye Nan Silver va popia vati: “Olohueli vi sukila oku kuata utõi lepandi poku sapela, oco vi pamise ukamba wavo volohuela.”

3. Nye ca siata oku kuatisa olohueli oku pamisa olohuela viavo?

³ Olohueli vi sukila oku likolisilako oco olohuela viavo vi ende ciwa. Nda via ci linga, vi kuata esanju. Olohueli vi li kuetele ocisola, vi pondola oku kuata esanju. (Uku. 9:9) Tu konomuisi eci catiamẽla kolohuela via Isake la Rebeka. (Efet. 24:67)Ndaño va kala pamosi otembo yalua, pole, ka kuli ulandu u lekisa okuti, ocisola cavo ca tepulukile. Koloneke vilo, olohueli vialua via siatavo oku pamisa olohuela viavo.  Nye ca siata oku va kuatisa? Ovo va lilongisa oku lekisa esunguluko poku sapela catiamẽla kovisimĩlo viavo. Poku ci linga, va lekisa ovituwa ndeci: Olondunge, ocisola, esumbilo, kuenda umbombe. Ndomo tu ci konomuisa vocipama cilo, ovituwa viaco vi kuatisa olohueli oku sapela ciwa.

4, 5. Olondunge vi kuatisa ndati olohueli oku litava pokati? Tukula ulandu umue.

⁴ Elivulu Liolosapo 16:20 li popia hati: ‘Omunu o lekisa olondunge, o sumũlũha.’ Olondaka evi, vi kuatisa olohueli oku kuata esanju vepata. (Tanga Olosapo 24:3.) Ondaka ya Suku yi tu kuatisa oku kuata olondunge kuenda ukũlĩhĩso. Elivulu Liefetikilo 2:18 li tu sapuila hati, Suku wa lulika ukãi oco a kale oñuatisi yulume. Eye o tẽlisa ocikele caye poku sapela ciwa lulume waye. Ndaño okuti omanu va litepa, pole, akãi va sole oku sapela catiamẽla kovisimĩlo viavo, komanu, kuenda koku linga ukamba. Nda alume va lekisa ocituwa coku sapela ciwa, ci kuatisa akãi vavo oku limbuka okuti, va soliwe. Kuli alume vamue okuti, ka va sole oku situlula ovisimĩlo viavo, pole, va sanjukila lika oku sapela catiamẽla kovopange, kovitangi, kuenda kovina vikuavo. Alume va yongola okuti, va sumbiwa lakãi vavo.

⁵ Manji umue ukãi kofeka yo Grã-Bretanya wa popia hati: “Ulume wange o yongola oku tetulula lonjanga ovitangi osimbu a ndi yevelela. Pole, ndi yongola okuti, ulume wange o ndi yevelela loku kuata elomboloko liovisimĩlo viange, kuenda oku lekisa ocisola kokuange.” Ulume waye wa soneha ndoco: “Eci tua kuela, nda kuata onjongole yoku tetulula ovitangi viosi viukãi wange. Pole, ndeya oku limbuka okuti, eye o yongola oku u yevelela.” (Olosap. 18:13; Tia. 1:19) Ulume ukualondunge, o kapako ovisimĩlo viukãi waye, kuenda u lingila ovina viu vetiya oku limbuka okuti, o soliwe. Kuenje, ulume o sapuila ukãi waye hati, wa kapako ovisimĩlo viaye. (1 Pet. 3:7) Omo liaco, ukãi ukualondunge, o likolisilako oku kuata elomboloko liovisimĩlo viulume waye. Nda ulume lukãi waye va litava pokati, va lisole, kuenda va tẽlisa ovikele viavo ndomo ca lekisiwa Vovisonehua, va kuata ukamba wocili. Momo, va lingila kumosi ovopange, kuenda va kũlĩhĩsa lutate ovina va yongola oku linga.

6, 7. (a) Olondaka vi sangiwa kelivulu Liukundi 3:​7, vi kuatisa ndati olohueli oku lekisa olondunge? (b) Ukãi o lekisa ndati olondunge poku sapela lulume waye? Nye ulume a sukila oku linga?

⁶ Olohueli vina vi lavulula, via kũlĩha okuti, kuli otembo ‘yoku ũha, kuenda otembo yoku popia.’ (Uku. 3:1, 7) Manji umue ukãi okuti tunde eci va kuela papita ale ekũi lianyamo wa popia hati: “Nda limbuka okuti, kuli epuluvi limue okuti, ka ca sungulukile oku vangula catiamẽla kondaka yimue. Nda ulume wange wa kava omo liupange ale ovikele vikuavo, si fetika ombangulo yimue vepuluvi liaco. Oku ci linga, ci nena onima yiwa.” Ukãi Ukualondunge, poku sapela o ñola ‘epuluvi liwa,’ kuenje ulume waye o sanjukila oku u yevelela.—Tanga Olosapo 25:11.

⁷ Ulume ohueli okuti Ukristão, ka yevelela lika ovina ukãi waye a popia, pole, o sitululavo ovisimĩlo viaye. Manji umue ukulu wekongelo okuti tunde eci a kuela pa pita ale 27 kanyamo wa popia hati: “Nda siata oku likolisilako oku situluila ukãi wange ovisimĩlo ndi kuete.” Manji ukuavo okuti tunde eci a kuela pa pita ale 24 kanyamo, wa popia hati: “Nda siata oku liyaka locitangi coku situlula ovisimĩlo viange, kuenje ndi popia ndoco: ‘Ndaño sia vi situluile, pole, noke si vi sokolola vali.’ Noke ndeya oku limbuka okuti, oku situlula ovisimĩlo viange, ka ci lomboloka ehonguo. Eci ndi liyaka locitangi caco, ndi likutilila [ku Yehova] oco ndi vangule lonjila yimue ya sunguluka.  Noke yoku tulumuha, ndi fetika oku vangula.” Nda olohueli vi kasi likaliavo, vi pondolavo oku kuatisiwa poku tangela kumosi ocinimbu ceteke Cembimbiliya.

8. Nye ulume lukãi waye va sukila oku linga oco olohuela viavo vi ende ciwa?

⁸ Ulume lukãi waye, va sukila oku likutilila oco va vokiye onjongole yavo yoku sapela. Pole, ka ca lelukile oku siapo ovituwa viosimbu. Nda olohueli vi lekisa ocisola ku Yehova loku pinga espiritu sandu liaye, kuenda vi tenda olohuela viavo ndocina cimue ci kola, vi kuatisiwa calua. Manji umue ukãi okuti tunde eci a kuela pa pita ale 26 kanyamo wa soneha ndoco: “Ame kumue lulume wange tua kapako onumbi ya Yehova yi lekisa okuti, olohuela vi kola, kuenda lalimue eteke tua simĩle oku litepa. Omo liaco, tua siata oku likolisilako oku tetuluila kumosi ovitangi vietu.” Nda olohueli vi lekisa epokolo loku kuama olonumbi Viembimbiliya, ceca esivayo ku Yehova, kuenda ci nena asumũlũho kokuavo.—Osa. 127:1.

9, 10. Nye olohueli vi sukila oku linga oco vi pamise ocisola cavo?

⁹ Ocisola, ‘ci kutila ovina viosi pamosi,’ kuenda ci kuete esilivilo lia velapo volohuela. (Va Kol. 3:14) Ocisola pokati kolohueli ci livokiya osimbu via amamako oku kala pamosi loku yula ovitangi vi molẽha pokati kavo. Kuenje, ukamba wavo u livokiya, kuenda va sanjukila oku kala pamosi. Ovo va pamisa olohuela viavo nda omunu lomunu pokati kavo ka lingila lika ukuavo ovina vimue vi sulemo ndomo ca siata oku lekisiwa vo televisãu. Pole, o lingila ukuavo ovina vialua viwa ndeci: Oku likuata kapepe, oku vangula ondaka yimue yi sanjuisa utima, oku linga ocina cimue ciwa, ovinjola, ale oku pula ndoco: “Eteke liove lia enda ciwa?” Oku linga ovina vitito via tukuiwa ndeti, ci vokiya esanju volohuela. Manji umue lukãi waye okuti tunde eci va likuela pa pita ale 19 kanyamo, va kuete ocituwa coku li telefonalela, ale oku litumisa esapulo limue vo telefone vokuenda kueteke loku popia hati: “Nda ku tumisa esapulo lilo oco ndi kũlĩhe ndomo o kasi.”

¹⁰ Ocisola ci vetiya olohueli oku amamako oku likũlĩha ciwa pokati. (Va Fil. 2:4) Osimbu olohueli via amamako oku li kũlĩha pokati, ocisola cavo ci livokiya, ndaño ka va lipuile. Esanju pokati kolohueli, li livokiya lika vokuenda kuotembo. Nda ove o kuele, o sukila oku li pula ndoco: ‘Ndi kũlĩha ndati ciwa ohueli yange? Ndi kuete hẽ elomboloko liovisimĩlo viaye? Ovisimĩlo ndi kuetele ohueli yange vi situlula hẽ ovituwa via ndi vetiya oku u sola eci ndo mola onjanja yatete?’

11. Momo lie oku lekisa esumbilo ku nenela esanju volohuela? Ci lombolola.

¹¹ Ndaño okuti olohueli vi kuete esanju, pole, ka via lipuile, momo olonjanja vimue pokati kavo peya ovitangi. Avirahama lukãi waye Sara, olonjanja vimue va enda oku kuatavo ovitangi. (Efet. 21:9-11) Pole, ovitangi viaco ka via nyõlele olohuela viavo. Momo lie? Momo va enda oku li sumbila pokati poku tetulula ovitangi viaco. Eli olio esunga lieci Avirahama a sapuilila Sara hati, ‘ndinge ohenda.’ (Efet. 12:11, 13) Kuenje, Sara wa pokola ku Avirahama, kuenda wo tukula hati, a ‘ñala.’ (Efet. 18:12) Olohueli vina ka via li sumbile pokati, vi limbukiwila koku vangula kuavo, kuenda kondaka. (Olosap. 12:18) Nda via amamako locituwa caco, vi kuata ovitangi volohuela.—Tanga Tiago 3:7-10, 17, 18.

12. Momo lie olohueli vi sukilila oku likolisilako oku li kuatela esumbilo poku sapela?

¹² Noke yolohuela, olohueli vi sukila oku likolisilako oku li kuatela ohenda lesumbilo poku sapela. Manji umue ulume wa popia hati: “Ndaño okuti anyamo atete olohuela a nena esanju, pole, olonjanja vimue olohueli vi kuata ovitangi. Citava okuti olohueli vi kuata ovitangi poku kulĩhĩsa ovisimĩlo viavo, ovituwa, kuenda ovina va sukila! Pole, vi kuata lika ukamba nda vi li sunguluisa poku sapela, oku lekisa umbombe, epandi, kuenda oku kolela ku Yehova.” Elungulo eli, li kuete esilivilo kokuetu!

13. Momo lie umbombe u kuetele esilivilo volohuela?

¹³ Oku sapela ciwa volohuela, ku sokisiwa lolui lua loña vocumbo colonelẽho. ‘Umbombe,’ u kuete esilivilo koku pamisa olohuela. (1 Pet. 3:8) Manji umue okuti tunde eci a kuela pa pita ale 11 kanyamo wa popia hati: “Umbombe u kuatisa oku tetulula ovitangi momo, u vetiya omunu oku popia hati: ‘Ngecele.’ ” Ukulu umue wekongelo okuti tunde eci a kuela pa pita ale 20 kanyamo, wa popia hati: “Olonjanja vimue olondaka viokuti ‘ngecele,’ via velapo ondaka yoku popia hati:  ‘Ndu ku sole.’ ” Eye wa amisako hati: “Olohutililo vi kuatisa omunu oku lekisa umbombe. Ame kumue lukãi wange eci tu likutilila ku Yehova, tu ivaluka okuti ka tua lipuile, kuenda Yehova ukuahenda. Ovolandu a tukuiwa ndeti, a ndi kuatisa oku kuata ovisimĩlo via sunguluka poku tetulula ovitangi.”

14. Epela li nyõla ndati olohuela?

¹⁴ Epela, ocituwa cimue ka ca sungulukile volohuela. Momo li tateka olohueli oku sapela ciwa, kuenda ka li va vetiya oku kuata utõi woku pinga ongecelo. Omunu ukuepela, ka lekisa umbombe loku popia hati: “Ngecele, omo nda ku lueyela.” Omunu waco, ka tava kakulueya aye, pole, o tiamisila lika utima waye kakulueya omunu ukuavo. Nda umue wo lingila cimue ka ca sungulukile, ka sandiliya onjila yoku ci tetulula oco pokati kavo pa kale ombembua, pole u fetuluinya loku u popia olondaka vĩvi. (Uku. 7:9) Ocili okuti, epela li nena ovitangi volohuela. Omo liaco, tu sukila oku ivaluka okuti, ‘Suku o nyãle vakueyengu, pole, eca kambombe ocali caye.’—Tia. 4:6.

15. Lombolola ndomo olondaka vi sangiwa kelivulu lia Va Efeso 4:​26, 27 vi kuatisa olohueli oku tetulula ovitangi.

¹⁵ Ka ca sungulukile oku sima okuti, epela ka li nena ovitangi. Omo liaco, tu sukila oku limbuka okuti epela li nyõla ukamba pokati kolohueli. Paulu wa sonehela vamanjaye Akristão hati: “Ekumbi ka li ka iñile loku tema kuene. Ko ka eci evelo Keliapu.” (Va Efe. 4:26, 27) Oku tomba olonumbi vi sangiwa Vondaka ya Suku ci nena ovitangi. Manji umue ukãi wa liyeya hati: “Ame kumue lulume wange, ka tua siatele oku kapako elungulo li sangiwa kelivulu lia Va Efesio 4:26, 27. Kuenje, ovitangi viaco vi ndi pumbisa otulo!” Omo liaco, olohueli vi sukila oku tetulula ciwa ovitangi, oco vi lisunguluise! Pole, osimbu ka via ci lingile, vi sukila oku pita olowola vimue oco onyeño yavo yi tulumũhe. Olohueli vi sukilavo oku likutilila ku Yehova oco a vi kuatise oku li sunguluisa. Pole, poku ci linga vi sukila oku lekisa umbombe, momo u va kuatisa oku tetulula ovitangi osimbu ka via li vokiyile.—Tanga Va Kolosai 3:12, 13.

16. Umbombe u kuatisa ndati ohueli oku kapako ovituwa ukuavo a kuete?

¹⁶ Umbombe u kuatisa olohueli oku li pamisa pokati. Kũlĩhĩsa ulandu owu: Citava okuti ukãi o tẽla oku linga ovina vi kuatisa epata liaye. Nda ulume waye o lekisa umbombe, ka temi omo liovina ukãi waye a linga, pole, u pandiya oco amameko oku linga ovina viaco, loku lekisa okuti wo kapako. (Olosap. 31:10, 28; Va Efe. 5:28, 29) Ukãi o sukilavo oku yuvula oku lavisa ulume waye ndaño okuti ka kuete uloño waco. Omo okuti vosi yavo ‘va linga etimba limuamue,’ ovina vi sumuisa umue pokati kavo, vi sumuisavo ukuavo.—Mat. 19:4, 5.

17. Nye ci pondola oku kuatisa olohueli oku kuata esanju kuenda oku eca esivayo ku Yehova?

¹⁷ Vamanji vana va kuele, va yongola okuti, olohuela viavo vi kala ndevi via Avirahama la Sara, ale ndevi via Isake la Rebeka okuti, va kuata esanju liocili, kuenda olohuela viavo via eca esivayo ku Yehova. Omo liaco, tenda olohuela viove ndeci Yehova a vi tenda. Kapako olonumbi vi sangiwa Vembimbiliya, oco o kuate ukũlĩhĩso lolondunge. Lekisa ocisola cocili okuti, oco ‘ulienge wa Yehova, poku kuata ovisimĩlo via sunguluka viatiamẽla kohueli yove. (Ocis. ca Sal. 8:6) Likolisilako oku lekisa umbombe. Lekisa esumbilo kohueli yove. Nda wa kapako ovina via tukuiwa ndeti, o kuata esanju volohuela, kuenda o sanjuisa Yehova. (Olosap. 27:11) Nda wa ci linga, o kuata ovisimĩlo ndevi via manji umue ulume okuti, tunde eci a kuela pa pita ale 27 kanyamo. Eye wa soneha ndoco: “Nda sia kalele lukãi wange, nda nda kuata ovitangi vialua. Olohuela vietu vi kasi oku pamisiwa oloneke viosi. Momo tua siata oku lekisa ocisola ku Yehova, kuenda tu kuete ocituwa coku sapela olonjanja viosi.”