NYITHINDO mang’eny e piny Amerka ne openj penjo maluwoni: “Kapo ni ifwenyo ni jonyuolni kiny notho, ang’o ma diher wachonegi kawuono kapok githo?” Chiegni pasent 95 nowacho ni ok de giher wuoyo kod jonyuolgi e wi chandruoge kata ywaruok ma ne gisebedogo gi jonyuolgi. Kar mano ne giwacho ni ginyalo kwayo ng’wono ka giwacho ni: “Iwena nikech kinde duto ok natimo gik mamori” kata ni: “Aheri ahinya.”​​—⁠Wechego ogol e buk miluongo ni For Parents Only, mondik gi Shaunti Feldhahn gi Lisa Rice.

² Kinde duto, nyithindo ohero jonyuolgi to jonyuol bende ohero nyithindgi. To ahinya wuon, herano nenore ayanga e kind oganda Jehova. Kata bed ni jonyuol gi nyithindo gombo ahinya mondo gibed osiepe, wuoyo seche moko bedo matek e kindgi. Kata bed ni seche moko ginyalo goyo mbaka ka gin thuolo, ang’o momiyo ok ginyal wuoyo e wi weche moko? Jonyuol gi nyithindo nyalo timo ang’o mondo gimed wuoyo e yo maber?

³ Thoth joot yudo ka teknegi yudo thuolo moromo mar wuoyo kanyachiel e yo makare. Kata kamano, e kinde Jo-Israel gik moko ne opogore. Musa nochiko joma wuone e piny Israel niya: “Nipuonjgi nyithindi gi kinda, niwachgi kibedo e odi, kendo kiwuotho e yo, kidhiyo nindo, kendo kia malo.” (Rapar 6:6, 7) E kinde Jo-Israel, nyithindo ne hinyo bedo gi minegi e pacho kata gi wuonegi e puodho kata kar tich. Jonyuol kod nyithindo ne yudo thuolo mar goyo mbaka  ka gin kanyachiel. Nikech mano, jonyuol koro ne nyalo ng’eyo timbe, dwaro koda kit nyithindgi e yo mayot. To nyithindo bende ne yudo thuolo moromo mar ng’eyo jonyuolgi maber.

⁴ E ndalowagi ngima opogore ahinya! E pinje moko, nyithindo chako dhi e skul ka gitindo ahinya, kendo moko chako ka gin mana johigini ariyo kende. Wuone gi mine mathoth tiyo mabor gi pacho. Kuom kinde manok ma gibedogo gi nyithindgi pacho, jonyuol tiyo gi thuologi e neno televison, tiyo gi kompyuta kata gik mamoko. E udi mang’eny, nyithindo gi jonyuol odak e ngima mopogore kendo gidak mana ka welo. Mbaka moro mochomo yo ok bedie e kind jonyuol gi nyithindgi.

⁵ Be inyalo manyo ‘kinde’ mag bedo kanyachiel gi joodi? (Som Jo Efeso 5:⁠15, 16.) Joot moko osewinjore mar ng’ado seche ma gitiyogo e ng’iyo televison kata tiyo gi kompyuta. Joot moko to temo mondo gichiem kanyachiel kaka joot pile ka pile. To mano kaka lamo mar joot en chenro majaber makonyo jonyuol gi nyithindgi mondo obed gi thuolo mar sudo machiegni sama gipuonjre Muma kanyachiel! Keto tenge thuolo mar sa achiel kata mokalo kanyo ne lamo mar joot nyalo konyou ahinya e keto mise mar wuoyo kanyachiel. Kata kamano pod nitie gik madwarore mondo uwuo kuomgi e yo matut. Kuom mano, nyaka umany thuolo mar wuoyo pile. Kapok nyathini owuok odhi e skul, wachne gimoro manyalo jiwe, non kode ndiko modiechieng’, kata lam kanyachiel kode. Timo kamano nyalo konyo ahinya nyathini mondo ochak odiechieng’ e yo maber.

⁶ Jonyuol moko osetimo lokruok e ngimagi mondo giyud thuolo mang’eny mar bedo gi nyithindgi. Kuom ranyisi, Laura, * miyo ma nigi nyithindo ariyo, noweyo tij andika mondo oyud thuolo mar bedo gi nyithinde. Owacho kama: “Okinyi  kochopo, waduto ne warikni wuok ka wadhi tich to jomoko to dhi skul. Kane aduogo e ot godhiambo, najayudo ka nyithinda osenindo nikech jatich ne chunogi mondo ginindi. Bang’ weyo tich, koro ne chuno ni nyaka wadag gi yuto matin, kata kamano sani ang’eyo gik ma nyithinda paro koda chandruoge ma gikale. Ajawinjo weche ma giwacho sama gilemo, kae to atayogi, ajiwogi kendo puonjogi.”

⁷ Bang’ wuoyo gi rowere mang’eny ka gitimo nonro, jondiko moko ma nogoyo buk miluongo ni For Parents Only, nofwenyo gimachielo mamiyo wuoyo bedo matek e kind jonyuol gi nyithindgi. Giwacho niya: “Gima duong’ ma nyithindogo noywago kuom jonyuolgi, en ni, ‘Jonyuolgi ok chiknegi itgi.’” Mano bende e gima jonyuol jowacho kuom nyithindgi. Kuom mano, ka joot dwaro mondo giwuo e yo maber e kindgi, giduto nyaka gibed joma chiko itgi malang’o ka ng’ato wuoyo.​​—⁠Som Jakobo 1:​19.

⁸ Un jonyuol, be uchiko itu e yo malong’o sama nyithindu wuoyo kodu? Timo kamano nyalo bedo matek sama iol, kata sama ineno ni nyathi wuoyo e wi wach moro manono. Kata kamano, gima ikawo ni en wach manono, ok en wach manono ne nyathini. Mondo ibed ng’ama ‘winjo piyo’ dwarore ni iwinj ok mana gima nyathini wacho kende, to bende kaka owache. Dwol motiyogo koda ranyisi mag dende nyalo nyisi kaka owinjo e chunye. Ber mondo janyuol openj nyathine penjo moko. Muma wacho niya: “Rieko manie chuny dhano chal gi pi mokuny matut; to ng’a mariek e ma notuome.” (Nge. 20:5) Dwarore inyis rieko matut sama iwuoyo gi nyithindi to ahinya wuon e wi weche moko ma gineno ni teknegi wuoyoe.

⁹ Un nyithindo, be umiyo jonyuolu luor? Wach Nyasaye wacho kama: ‘Wuoda, winj weche ma wuoru opuonji, kendo kik iwe timo kaka meru opuonji.’ (Nge. 1:​8) Ber mondo ing’e ni jonyuolu oherou, omiyo en gima nyiso rieko winjo gima giwachoni. (Efe. 6:1) Yot luwo gima jonyuol wachoni kapo ni ujawuoyo e yo maber e kindu, kendo kapo ni iwinjo e chunyi ni oheri. Wuo gi jonyuolni kinyisogi kaka in ineno wach moro. Timo kamano biro konyogi mondo ging’e gima chando chunyi. To in bende onego item ng’eyo kaka giwinjo e chunygi.

¹⁰ Be ijaluwo puonj ma mbeseni miyi? Ka en kamano, to dwarore ni ibed motang’. Ginyalo wachoni mana gik mamori, to rieko ma ging’adoni samoro ok nyal konyi kata matin. Seche moko rieko ma ging’adoni nyalo mana keloni hinyruok. Nikech gionge rieko matut koda lony kaka jomadongo, thoth rowere ok nyal neno kaka paro ma ging’ado sani nyalo kelonegi hinyruok e kinde mabiro. Wanyalo paro ranyisi mar Rehoboam wuod Ruoth Suleman. Ka nobedo ruoth e piny Israel, ne onego oluw puonj mag jodongo. Kar timo kamano, noluwo puonj mofuwo mawuok e dho yawuoi ma mbesene. Timo kamano nomiyo thoth joma ne nie loch mare ong’anyo. (1 Ruo. 12:​1-​17) Kar luwo ranyisi marach mar Rehoboam, tim matek mondo iwuo gi jonyuolni e yo moyangore. Wuo gi jonyuolni mondo ging’e pachi koda chunyi. Luw puonj koda rieko ma ging’adoni.​—Nge. 13:20.

¹¹ Un jonyuol, kapo ni ok udwar mondo  nyithindu odhi omany puonj mag mbesegi, temuru mondo ubed joma yot wuoyogo. Nyaminwa moro ma rawera nondiko niya: “Kiluongo aluonga nying wuoyi moro, mano kende oromo miyo wang’ jonyuolna olokre. Mano jamiya luoro mang’eny kendo mona dhi nyime gi mbaka.” Nyaminwa moro mabende en rawera nondiko kama: “Thoth rowere dwaro ni jonyuolgi ong’adnegi rieko, to kapo ni jonyuolgi ok kaw mapek weche ma nyithindgi nyisogi, nyithindogo biro dhi manyo puonj ir jomoko maok olony gi ngima.” Kapo ni uyie winjo gima nyithindu wacho e wi wach moro amora, unyalo yudo ni gibiro bedo thuolo rwako puonj ma uchiwo kendo yie mondo utagi.

¹² Gimoro machielo ma hinyo ketho wuoyo e kind jonyuol gi nyithindgi en kaka jonyuol kawo weche ma nyithindgi owachonegi. En adier ni jonyuol ma Jokristo dwaro mondo girit nyithindgi. Wadak e “ndalo mag giko” mopong’ gi gik manyalo miyo ng’ato oketh winjruokne gi Nyasaye kendo yudo hinyruok e yore mamoko. (2 Tim. 3:​1-5) Kata kamano, chike ma jonyuol nyalo paro ni konyogi e rito nyithindgi, nyithindgi nyalo kawo ni chikego geng’ogi e yo mokalo tong’.

¹³ Jonyuol ok onego orikni wacho gima nie chunygi bang’ winjo paro ma nyathi owachonegi. En adier ni sama nyathi owacho gimoro maok ber, ok yot bedo gi horuok. Kata kamano, dwarore ichik iti malong’o kapok ichiwo dwoko. Ruoth Suleman nochiwo puonj moro mariek niya: ‘Ng’a madwoko wach kapok owinjo en ng’a mofuwo, okelone wich kuot.’ (Nge. 18:13) Sama ihori mos, ibiro winjo weche mathoth kendo nyithindi biro dhi nyime wachoni gik mathoth. Ber mondo iwinj wechego duto kaka nochakre nyaka gikone kapok ichako chiwo paro mondo ikonye. Ka ihori mos, inyalo ng’eyo bende gimomiyo seche moko nyathini tiyo gi ‘weche mager.’ (Ayub 6:​1-3, The Bible in Luo, 1976) Un kaka jonyuol manyiso nyithindgi hera, chikuru itu malong’o mondo uwinj weche ma nyathindu wachonu, eka ung’e kaka unyalo tiyo gi lewu e yo makonyogi. 

¹⁴ Nyithindo, un bende dwarore mondo ‘uter mos kuom wuoyo,’ kik urikni kwedo gik ma jonyuolu wachonu, nimar Nyasaye omiyogi migawo mar tiegou. (Nge. 22:6) Nyalo bedo ni jonyuolu nosekalo e gik masani ukaloe. E wi mano, thoth jonyuolu sani neno ketho moko ma ne gitimo chon ka gin nyithindo omiyo gidwaro ahinya mondo kik idonj e chandruogego. Omiyo, ne jonyuolni kaka osiepeni to ok kaka wasiki monego ikedgo kata iywarigo. (Som Ngeche 1:5.) “Mi wuoru gi meru duong’,” kendo hergi mana kaka gin bende giheri. Mano biro miyo obednegi mayot ‘pidhou kendo rieyou’ e yor Jehova.’​—Efe. 6:​2, 4.

¹⁵ Kuom adier, seche moko ok wasebedo ka wanyiso horuok ne joodwa mwahero. Kondiko ne “jo maler man Kolosai, owete maradier e Kristo,” jaote Paulo nowacho niya: “Chwo, heruru mondu, kendo kik ubed mager kodgi. Un wuone, kik ulwer nyithindu, dipo ka chunygi ojok.” (Kol. 1:​1, 2; 3:⁠19, 21) Paulo kendo nojiwo Jo Efeso kama: “Kecho duto mondo uwit oa kuomu, kod mirima gi ich wang’, gi koko gi ayany kod himruok duto.” (Efe. 4:​31) Ka wadhi nyime nyago kido mag horuok, muolo, kod  ritruok​​—⁠ma gin nyak mar roho mar Nyasaye​​—⁠kidogo biro konyowa bedo gi kuwe kata kapo ni nitie wach moro machandowa.​​—⁠Gal. 5:⁠22, 23.

¹⁶ Wane ane ranyisi mar Yesu. Tem ane paro kaka chunye ne chandore e odhiambo mogik kane gichiemo e nyasi mogik gi jopuonjrene. Yesu noseng’eyo ni bang’ seche matin kende, ne odhi tho tho malit. Nong’eyo ni nyaka ochung’ motegno mondo oket nying Wuon mare obed maler kendo mondo dhano duto oyud resruok kokalo kuom thone. Kata kamano, kapod ne gidhi nyime gi chiemo, ‘mbaka nowuok e kind jootene ni en ng’ano mikwano ka ng’at maduong’ kuomgi.’ Yesu ok noting’o dwonde malo kodhawonegi kata wuoyo kodgi mager. Kar timo mano nowuoyo kodgi korieyogi mos. Yesu noparonegi kaka gisesiko kode e masichene duto. Kata obedo ni Satan ne dwaro ahinya piedhogi ka ngano, Yesu nonyiso ni nogeno ni gidhi chung’ motegno. E wi mano, notimo kodgi singruok.​​—⁠Luka 22:⁠24-​32.

¹⁷ Nyithindo bende onego hore mos. To ahinya wuon sama gin rowere mandhowe, ginyalo chako paro ni jonyuolgi ketonegi chike kata luwore kodgi nikech ok gigenogi. Katabed ni seche moko inyalo paro ni jonyuolni chiki ahinya, ber ng’eyo ni jonyuolni timo kamano nikech giheri. Kapo ni iwinjogi kendo iluwo kaka ginyisi, gibiro miyi luor kendo geni ahinya. Ka gineno ni in nyathi moriere, ginyalo chako miyi thuolo mamoko e yo mowinjore. Bedo gi kido mar ritruok en gima nyiso rieko. Ngero moro e Muma wacho kama: ‘Ng’a mofuwo golo mirimbe duto; to ng’a mariek geng’o mirimbe, mi okweye.’​​—⁠Nge. 29:11.

¹⁸ Kuom mano, un jonyuol kaachiel gi nyithindo, kik chunyu nyosre kapo ni wuoyo e kindu ok dhi maber kaka udwaro. Meduru timo kinda mar wuoyo maber kaka joot kendo dhiuru nyime wuotho e adiera. (3 Joh. 4) E piny manyien, ji biro wuoyo e yo makare chuth maonge chwanyruok moro amora. Kata kamano gie kindegi, waduto watimo gik moko mamiyo waywago ang’e bang’e. Omiyo ikri mar kwayo ng’wono mapiyo. Kendo in bende ikri weyone jomoko kethogi. ‘Riwreuru kuom hera.’ (Kol. 2:2) Hera nigi teko. Ng’at ma nigi ‘hera timo kinda kendo ong’won. Iye ok wang’ piyo. Ok odew gimarach motimne. Odhil e weche duto, oyie duto, ogeno duto, otimo kinda e weche duto.’ (1 Kor. 13:​4-7) Ka udhi nyime nyago kido mar hera, wuoyo e kindu kaka joot biro kelonu mor, kendo biro kelo ne Jehova pak.