1, 2. ¿Wiˈix nyayjawëdë tääk teety mëdë yˈuˈunk yˈënäˈk, per ti jotmay näˈäty pyattëp?

KO MAYË ënäˈktëjk yaˈentrebistaräjttë Estados Unidos ets yaˈˈanmääytyë: “Koxyëp xyˈoknijawë ko jakumbomë mdääk mdeety yˈoogäˈändë, ¿wiˈixxyëp xyˈakˈanëëmëdë?”. Nimaybyë ja ënäˈktëjk kyaj tjamyajtstë ti jotmayë nety të tmëdattë mëdë tyääk tyeety o mä nety të kyanayjaygyukëdë. Yëˈëjëty jyënandë ko waˈan tˈakˈanëëmëdët ja tyääk tyeety “maˈkxtë” ets “mëk ntsoktë” (Yëˈëyë parë tääk teety, yëˈë jyaˈa Shaunti Feldhahn etsë Lisa Rice).

² Uˈunk ënäˈk tsyojktëbë tyääk tyeety etsë tääk teety nan tsyojktëbë yˈuˈunk yˈënäˈk, tyäˈädë niˈigyë nyigëxëˈëky mä Diosë kyäjpn. Per näˈäty, tsiptakp kyäjpx myaytyäˈäktët. ¿Tiko tsyiptaˈaky myaytyäˈäktëdë uˈunk ënäˈk mëdë tyääk tyeety? ¿Ti mbäät ttundë tääk teety etsë uˈunk ënäˈk parë kyäjpx myaytyäˈäktët?

3. 1) ¿Tiko mayë familyë tsyiptakxëdë ets tsuj yajxon kyäjpx myaytyäˈäktët? 2) ¿Tiko ja israelitëty kyaj ojts tsyiptakxëdë parë tuˈugyë yajpäättët?

³ Mayë familyë, tsiptakxëdëp tjuuttëdë tiempë parë tsuj yajxon kyäjpx myaytyäˈäktët. Per ja tiempë mä israelitëty jyukyˈäjttë, kyaj tsyiptaky, Moisés duˈun tˈanmääy ja uˈunkteetyëty: “Xytyukniˈˈixëty xëmë ja mˈuˈunk mˈënäˈk, mdukmëmëtyäˈägëp oy jyapëty jëënjoty tëgoty, ëgë nëëˈam tuˈam, nenduˈun ko mäˈäjän mboˈkxänëty, ets ko mäˈäybyëdëˈëgëty” (Deut. 6:6, 7, Mʉgoxpʉ ja̱ noky mʉdiˈibʉ jyaayʉn Moisés [MNM]). Ja ënäˈkuˈunk yëˈë ijty mëdë tyääk xyënaxtë jënoty tëgoty o nyëjkxtë mëdë tyeety kamoty o mä tyuny. Myëdäjttëp ijtyë tiempë parë  tuˈugyë yˈittët ets kyäjpx myaytyäˈäktët. Duˈuntsoo nety mbäät tˈixyˈattë yajxon ja yˈuˈunk yˈënäˈk, wiˈix jyaˈayˈattë, ti yajtëgoyˈäjttëp ets tijaty tsyojkënyëˈäjttëp. Ets ja uˈunk ënäˈk nanduˈun tˈixyˈattët ja tyääk tyeety.

4. ¿Tiko mayë familyë tsyiptakxëty parë kyäjpx myaytyäˈäktët?

⁴ Tyam tëgatsyë jukyˈäjtën. Mä näägë paˈis, mayë ënäˈkuˈunk tim mutsknëm yajmënëjkxtë mä preskolaar, nääk jeˈeyënëm majtskë jyëmëjt. Mayë tääk teety jagam tyundë ets ko net tuˈugyë yajpäättë, jeˈeyë netë tiempë dyajnaxtë mä telebisionk, mä komputadoorë o mä wiinkpë aparatë. Mä mayë familyë, kyaj nyayˈixyˈatëdë ja tääk teety mëdë yˈuˈunk yˈënäˈk ets kyaj nëgoo pën kyäjpx myaytyäˈäktë.

5, 6. ¿Wiˈix mayë tääk teety tjuuttë tiempë parë yˈuˈunk yˈënäˈk?

⁵ ¿Mbäät xywyinmay wiˈix niˈigyë tiempë xyajnaxët mëdë mfamilyë? (Käjpxë Éfesʉ 5:15,16.) Näägë familyë të nyaygyäjpxëdë ko kyaj nëgoo tiempë dyajtunäˈändë mä tˈixtë telebisionk o mä dyajtundë komputadoorë. Ets nääk nyaygyäjpxëdë parë naa tëgokën kyaytyët mä tuˈukpë xëë. Mä Diosˈawdattë mëdë Fyamilyë, ja mä mbäädë tääk teety mëdë yˈuˈunk yˈënäˈk yajxon nyayˈixyˈatëdë ets tˈëxpëktëdë Biiblyë. Per kyaj jyaayëty jeˈeyë mä mbäät yajpäättë tuˈugyë, nan tsojkëp tjuuttëdë tiempë parë jabom jabom kyäjpx myaytyäˈäktët. Mä ja yˈuˈunk yˈënäˈk kyanëjkxtënëm eskuelë, oy ko jam ti tˈanëëmëdët diˈib mbäät pyudëkëdë, tkäjpxtët mëdë tekstë diˈib jabom jabom yajkäjpxp o nyuˈkxtäˈäktët. Tyäˈädë mbäät pyudëkëdë parë oy xyënaxtët.

⁶ Näägë tääk teety, tyukniwijtsëdëp parë niˈigyë xyëë tiempë dyajnaxtët mëdë yˈuˈunk yˈënäˈk. Extëmë Laura, * diˈib majtskë yˈënäˈkuˈunk, ojts tmastuˈutyë tyuunk mä nety xëbääty tyuny. Yëˈë jyënaˈany: “Jopyëp ak jotëgooytyëbëtsë nety parëts nëjkxäˈändë tuumbë o eskuelë. Ets kots njëmbijnë mäjëtsë ndëjk, tëjëtsë nˈuˈunk myanäjxtääynyëdë, të yajmanäjxëndë ja diˈib kuentˈäjtëp. Per tyam, kom kyajts duˈun nˈoktuunë, nnijäˈäwëbëtsë net titsë nˈuˈunk nˈënäˈk wyinmääytyëp ets ti jyotmayˈäjttëp, oyëts  nëgoo meeny sentääbë nganekymyëdattë. Nmëdoobyëts wiˈixë Jyobaa tmënuˈkxtäˈäktë ets mbäädëts nëˈëmoˈoy nduˈumoˈoytyë, nmëjjämoˈoytyë ets ndukniˈˈixëdëts”.

7. ¿Ti kyaj tˈoyjawëdë duˈun ja tääk teety ets duˈun ja uˈunk ënäˈk?

⁷ Ko yaˈentrebistaräjttë ja ënäˈktëjk, ta diˈib jyaaytyë liibrë Yëˈëyë parë tääk teety, jyënany: “Diˈib mayë ënäˈktëjk kyaj tˈoyjawëdë mä tyääk tyeety, yëˈë ko kyaj tmëdooˈittë wiˈix tˈanëëmëdë”. Perë tääk teety nanduˈun jyënäˈändë mä yˈuˈunk yˈënäˈk. Pääty, parë tsuj yajxon kyäjpx myaytyäˈäktët, tsojkëp nyaymyëdooˈitëdët yajxon nixim niyam (käjpxë Santiago 1:19, TNM). *

8. ¿Wiˈix mbäädë uˈunktääk uˈunkteety tjantsy myëdooˈittë ko ja yˈuˈunk yˈënäˈk myaytyäˈäktë?

⁸ Uˈunktääk uˈunkteety, ¿mjantsy myëdooˈijttëp ko mˈuˈunk mˈënäˈk mëtmaytyäˈägëdë? Mbäät tsyiptaˈaky xymyëdooˈitët mët ko të mˈanuˈkxë o mët ko xyˈixy ko kyaj tyim jëjpˈamëty ti ja mˈuˈunk mˈënäˈk myaytyäˈägandëp. Per jamyats ko diˈib mijts kyaj jëjpˈam xyˈixy, mbäät ja mˈuˈunk mˈënäˈk jëjpˈam tˈixtë. Ko jyënaˈany “tsojkëp pojënë tmëdooˈitët”, kyaj yëˈë jeˈeyë tˈandijy xymyëdooˈitët, yëˈë duˈun yˈandijpy xyˈixët wiˈix ja mˈuˈunk myaytyaˈaky, wiˈix ja yˈää yoˈkn tpëjtaˈaky, wiˈixë wyiin jyëjp ttuny, tyäˈädë yëˈë mduknijawëyanëp wiˈix nyayjawëty ets ti wyinmaapy. Nan jëjpˈam xyajtëwët tijaty. Biiblyë jyënaˈany: “Yëˈë kyäjpxwijënë jäˈäy [o jyot wyinmäˈäny] duˈun extëmë mëjnëë diˈib këk, perë jäˈäy diˈib myëdäjtypyë wijyˈäjtën yëˈë diˈib jyuudaampy” (Prov. 20:5). Nan tsojkëp xyaˈixëdët ja wijyˈäjtën parë xynyijawët ti ja mˈuˈunk mˈënäˈk wyinmääytyëp mä diˈib kyaj nëgoo tmaytyäˈägäˈändë.

9. ¿Tiko yˈoyëtyë uˈunk ënäˈk tmëdooˈitët wiˈixë tyääk tyeety yˈanëˈëmxëdë?

⁹ Uˈunk ënäˈk, ¿mëmëdoodëbë mdääk mdeety? Diosë yˈAyuk jyënaˈany: “Mëdow, uˈunk jaˈa, ja jyëjwijtsëmbijtënë mdeety, ets këdii xymyastuˈutyë mdäägë yˈanaˈamën” (Prov. 1:8). Jamyats ko mdääk mdeety mtsojkëdëp ets mdukmëtsojkëdëbë oyˈäjtën, pääty oy ko xymyëdooˈitët wiˈix jyënäˈändë ets xymyëmëdowdët (Éfes. 6:1). Pën mgäjpx maytyakp mëdë mdääk mdeety ets pën myaˈijtypy mwinmäˈänyoty ko mtsojkëdëp, mbäät kyaj mtsiptakxëty xymyëmëdowdët. Tukmëtmaytyäˈägë mdääk mdeety wiˈix mnayjawëty ets wiˈix mwinmay. Tyäˈädë yëˈë pudëkëdëbë mdääk mdeety parë tjaygyukët wiˈix mnayjawëty. Per nan oy ko xytyunëdë mëjää parë xyjaygyukët wiˈixë mdääk mdeety nyayjawëdë.

10. ¿Ti xytyukniˈˈijxëmë yˈijxpajtënë Rehoboam?

¹⁰ Miitsëty ënäˈktëjk, tsojkëp mnaygyuentˈatëdët ko mgäjpxwijëdëdë mëduknax. Mbäät yëˈë mdukmëtmaytyaˈagyëty diˈib jeˈeyë mëdowandëp, per mbäät kyaj mbudëkëty ets axtë mˈaxëktunyëty. Mayë ënäˈktëjk kyaj tpëktë kuentë wiˈix wyimbëtsëmäˈäny tijaty tyunandëp, pes kyaj tmëdattë ja wijyˈäjtën ets kyaj tnijawëdë wiˈix tijaty ttundët extëmë mëjjäˈäytyëjk. Jamyatstë extëm jyajtyë Rehoboam, ja myäängë rey Salomón. Ko tyëjkë anaˈambë jam Israel, ta ojts tpanëjkxy ja käjpxwijën diˈib kyaj yˈoyëty, diˈib mooyë ja diˈib mëët yaˈk pyajttë ets kyaj tmëmëdooy ja mëjjäˈäytyëjkëty. Ko duˈun yˈadëtsy, ta mayë jäˈäy pyuwäˈktutëdë (1 Rey. 12:1-17). Këdii duˈun mˈadëˈëtstë extëmë Rehoboam. Tukmëtmaytyäˈäktë mdääk mdeety ti mwinmääytyëp, yaˈˈawäˈätstë mjot mgorasoon. Jaygyukëdë extëm mgäjpxwijëdë ets naytyukpudëkëdë ja wijyˈäjtën diˈib myëdäjttëp (Prov. 13:20).

11. ¿Ti mbäät tyuny jyatyëty pën ja tääk teety kyaj tnasˈixë etsë yˈuˈunk yˈënäˈk myëtmaytyäˈägëdët?

¹¹ Uˈunktääk uˈunkteety, nasˈixëdë parë  mˈuˈunk mˈënäˈk mëtkäjpx mëtmaytyäˈägëdët ets mmëdooˈit parë kyaj tninëjkxtëdë myëˈˈënäˈktëjk ets ttukmëtmaytyäˈäktët ti myëmääy myëdäjtëp. Tuˈugë kiixy jyënany: “Jantsy jeˈeyëts nnigajpxy tuˈugë mixyë xyëë, tajëtsë ndääk mëdëtsë ndeety jyantsy tsyëˈëgëdë. Tajëts nanduˈunë tsëˈëgë xytyuktëkë ets kyajts mbäät nekymyaytyaˈaky”. Ja tuˈugë kiixy jyënany: “Mayë ënäˈktëjk diˈib yaˈkpëtsëëmdëp, tsyojktëp etsë tyääk tyeety kyäjpxwijëdët, per ko ja tyääk tyeety tkamëjpëjtäˈäktë, ta tˈëxtäˈäytyë ja diˈib myëdooˈitëp oy nëgoo ti tkanijawë”. Pën ja tääk teety myëdooˈijttëp oy ti ja yˈuˈunk yˈënäˈk tyukmëtmaytyäˈägëdët, mbäät ja uˈunk ënäˈk dyaˈˈawäˈätsyë jyot kyorasoon ets tkupëkët wiˈix yajnëˈëmoˈoy yajtuˈumoˈoy.

12. Extëm ja tääk teety yˈatsowdë, ¿tiko net mbäät tsyiptaˈaky parë ja yˈuˈunk yˈënäˈk tijaty tyukmëtmaytyäˈägëdët?

¹² Ko tääk teety jyotˈambëktë, mbäät ja yˈuˈunk yˈënäˈk tsyiptakxëdë parë myëtmaytyäˈägëdët. Kom tyam njukyˈäjtëm mä tiempë jyëjpkëxanë, taaˈäjtp tijaty mbäät yˈaxëktunëdë uˈunk ënäˈk, päätyë tääk teety tkuentˈatäˈändë yˈuˈunk yˈënäˈk (2 Tim. 3:1-5). Uˈunk ënäˈk mbäät tjawëdë ko tsumy matsypyëm yajmëdattë, yëˈko kyaj duˈun tijaty tˈixtë extëm ja tyääk tyeety.

13. ¿Tiko kyaj yˈoyëty ets ja tääk teety pojënë yˈatsowdët ko ti yajtukmëtmaytyäˈäktët?

¹³ Oy ko tääk teety kyaj pojënë yˈatsowët ko ti ja yˈuˈunk tyukmëtmaytyäˈägëdët. Tsiptakp parë amonyë wyëˈëmët ko ti ja yˈuˈunk yˈënäˈk tyukmëtmaytyäˈägëdët diˈib yajmëmääy yajmëdäjp, per oy ko yajxon tmëdooˈitët mä tkaˈˈatsoojëmbitynyëm. Rey Salomón tkujäˈäyë: “Ko pën tˈatsoojëmbity tuˈugë jotmay mä tkamëdoynyëm, tsuuˈat lokëˈat yëˈë ets tsoytyuˈun” (Prov. 18:13). Pën mmaˈkxtujkp ets mmëdooˈijtypy, mbäät xyjaygyukë tiko ja mˈuˈunk mˈënäˈk tkajpxyë “ää ayuk diˈib kyaj pyaatyëty” (Job 6:1-3). Ets net mbäät xypyudëkë pën mjaygyujkëp ja jotmay. Uˈunktääk uˈunkteety diˈib myëdäjttëbë tsojkën, myëdooˈijttëp ets tyuundëbë mëjää parë tjaygyukëdë wiˈix ja yˈuˈunk yˈënäˈk yˈanëˈëmxëdë ets pyudëjkëdëp.

14. ¿Tiko jyëjpˈamëty etsë uˈunk ënäˈk oytyaˈagyëˈaampy kyäjpxtët?

¹⁴ Uˈunk ënäˈk, nan tsojkëp oytyaˈagyëˈaampy mgäjpxtët, kyaj pojënë xyjyëjpkugäjpxët extëmë mdääk mdeety mˈanëˈëmxëdë, pes yëˈë nyikëjxmˈäjttëp parë mˈëwij mgäjpxwijëdët (Prov. 22:6). Waˈan nanduˈun ojts tpäättë duˈumbë jotmay extëm mijts. Nan waˈan tmëkjäˈäwëdë tijaty tyuundëgooytyë ko yˈënäˈkˈäjttë ets kyaj mdukmëtsokëdë parë nanduˈun mjattët. Pääty, ixë mdääk mdeety extëmë mëtnaymyaayëbë ets kyaj extëmë mëtsip, yëˈëjëty mbudëkëyanëdëp, kyaj mˈaxëktunäˈänëdë (käjpxë Proverbios 1:5). * “Wintsëˈëgë mdääk mdeety” ets tukˈixtë ko mëk xytsyoktë duˈun extëm yëˈëjëty mtsokëdë. Duˈuntsoo kyaj tsyiptakxëdët mjëjwijtsëmbitëdët extëmë Jyobaa ttukjotkëdaˈaky (Éfes. 6:2, 4).

15. ¿Ti xypyudëkëyäˈänëm parë kyaj pojënë ndukjotˈambëjkëmë jäˈäy diˈib ntsojkëm?

¹⁵ Näˈäty, kyaj nmëmaˈkxtujkëmë jäˈäy diˈib ntsojkëm. Apostëlë Pablo tnijäˈäyë ja Dios mëduumbëty diˈib Colosa: “Miitsëty kasäädë yetyëjkëty, mtsoktëp yajxonë mˈuˈunk mnëdoˈoxyëty es katë aˈˈak jotˈakë mëët mtsëënëdë. Es miits uˈunkteetyëty, katë nandëˈënë mˈuˈunk xyajjotˈambëktë es këdiibë tsyipkaˈaxtët” (Kol. 1:1, 2; 3:19, 21). Pablo tˈanmääy ja Dios mëduumbëty diˈib Éfeso: “Yajjëgaˈaktë tëgekyë mˈakë, tëgekyë mjotmäˈtën, tëgekyë mniˈoˈon es tëgekyë oytyim diˈibëtyë axëkˈäjtën” (Éfes. 4:31). Pën nyaˈijxëmë jäˈäyˈäjtën diˈib yajkypyë  espiritë santë, extëmë maˈkxtujkën, yujyˈat tudaˈakyˈat etsë nayjëjpkuwitsë, yëˈë nëjkx xypyudëjkëm parë kyaj njotˈambëjkëm (Gal. 5:22, 23).

16. ¿Wiˈixë Jesus tjëjwijtsëmbijtyë yˈëxpëjkpëty ets tiko mëjˈixy mëjmëdoy njäˈäwëm?

¹⁶ Uˈunktääk uˈunkteety, nan mbäät tpanëjkxtë Jesusë yˈijxpajtën. Okpawinmay wiˈixë Jesus nyayjäˈäwë ko yˈakˈaˈuxˈäjttë mëdë yˈapostëlëty. Yëˈë nyijäˈäwë nety ko të ja oorë tpatnë parë yˈayowäˈäny, dyajnaxäˈänyë jäj jëmuˈumën ets oytyaˈagyë yˈoogäˈäny. Ets pën myëmadakypy, net dyajwäˈätsäˈänyë Tyeetyë xyëë ets dyaˈˈawäˈätspëtsëmäˈänyë naxwinyëdë jäˈäy. Per mä nety jam yˈaˈuxˈattë “net ak yëˈëjëty [ja apostëlëty] nyayjënanëdë pëndaa niˈigyë mëj ijtp”. Jesus kyaj ojts tmëkmëgajpxy ja yˈapostëlëty ets nan kyaj ojts tˈoodë, yuunk naxypy ojts ttukjaygyukëdë. Jesus tyukjamyajts ko kyaj nety të myastuˈudëdë mä ja ayoˈon jotmay të dyajnaxy. Ets oyë netyë Satanás myoˈoyäˈänëdë amay jotmay, ojts tˈanëëmë ko tyukjotkujkˈäjtypyë nety ko kyaj myastuˈudäˈänëdë ets axtë kyajpxyˈäjttë (Luk. 22:24-32).

17. ¿Ti ja uˈunk ënäˈk pudëkëyanëp parë myaˈkxtuktët?

¹⁷ Nan oy ko myaˈkxtuktëdë uˈunk ënäˈk. Pën meerë myaˈkpëtsëmy, mbäät mwinmay ko ja mdääk mdeety mnëˈëmoˈoyaˈany mduˈumoˈoyaˈanyëty mët ko kyaj mdukjotkujkˈatyëty. Per jamyats ko pääty mëmay mëdäjˈyëty mët ko mtsekyëty. Pën maˈkxtujkën myëët xymyëdooˈity ets xykyupëky wiˈix mnëˈëmoˈoy mduˈumoˈoyëty, ta mdukjotkujkˈatäˈänyëty ets mˈixäˈänëty extëm tuˈugë jäˈäy diˈib kyuytyuumbyë yˈayuk. Ets mbäät niˈigyë mnasˈixëty. Biiblyë jyënaˈany ko wijˈyë tadë jäˈäy diˈib nayjëjpkuwijtsëp. Duˈun jyënaˈany: “Ja tsuu jäˈäy tukëˈëyë diˈib jyäˈäwëp yajpëtsëëmdaapy, per ja diˈib wijy maˈkxtujkp axtë oknëm” (Prov. 29:11).

18. Ko nmëdäjtëmë tsojkën, ¿wiˈixë familyë tpudëkë parë oy kyäjpx myaytyäˈäktët?

¹⁸ Pääty, miitsëty uˈunktääk uˈunkteety etsë uˈunk ënäˈk, këdii axëëk mnayjawëdë pën kyaj tsuj yajxon mgäjpx mmaytyäˈäktë extëm xyjatsoktë. Tuunˈadëˈëtstë mëjää parë mas oy mgäjpx mmaytyäˈäktët ets xypyanëjkxtëdë Diosë kyäjpxwijën (3 Fwank 4). Mä ja jembyë jukyˈäjtën ak wäˈäts jäˈäy nyajpäädäˈänëm ets tsuj yajxon ngäjpxäˈän nmaytyäˈägäˈänëm. Per tyam, nduˈunëm tijaty diˈibë net ok nmëkjäˈäwëm. Pääty pën jam pën xymyëdëgoy, anëëmë “maˈkxkëts”, ets nan pokymyaˈkx. Ko jäˈäy nyaymyaˈkxëdë, ta “yˈittët tiˈigyë mä ja tsojkën” (Kol. 2:2). “Diˈibë myëdäjtypy ja tsojkën, myëdäjtypy ja maˈxtujkën es oy jyaˈayˈaty, [...] kyaj wyinˈakëty, kyaj ti tyukwinˈixy tyukjëjpˈixy. [...] Dëˈënyëm ttuny ja oybyë, dëˈënyëm myëbeky, dëˈënyëm jyëjpˈixy es dëˈënyëm myëmaˈxtiky” (1 Kor. 13:4-7.) Pën myaˈijxëbë tsojkën, ta mas oy mgäjpx mmaytyäˈäktët mëdë mfamilyë. Duˈun mˈagujkˈat mjotkujkˈatët ets xyajmëjpëtsëmëdë Jyobaa.