1, 2. Mbamaren man mbayev mba nengen ayol a ve nena, kpa ka mtaver u nyi ashighe agen ka ve tagher a mini?

YANGE i pine mbayev mba ken tar u Amerika uderi imôngo ér: “Aluer u fa wer kper mbamaren ou vea kpe nahan, ka nyi u hemba soon wer u ôr a ve nyiana?” Mbayev mbara kpishi ter ma iyongo shin ayôôso a ve lu a mi vea mbamaren vev ga; ve gema ve kaa ér vea ôr a mbamaren vev ér: “Yan m taver ne ityough kpishi kpa, gba yan nen mo anyi tsô.” Mbagenev di kaa ér vea kaa a ve ér: “Ne doom ishima kpishi.”—I ôr kwagh ne ken takerada u i yer ér For Parents Only, u Shaunti Feldhahn man Lisa Rice ve gber la.

² Ashighe kpishi, mbayev ka ve soo mbamaren vev, mbamaren di kpa ve soo mbayev vev, hemban je yô, hen uya mba Mbakristu. Er ka i sar mbamaren man mbayev tsung u lun kôôsôô nahan kpa, ashighe agen ka i taver ve u lamen ayol a ve. Shighe u ve lu lamen gbar gbar je kpa, ka ve palegh u lamen sha akaa agen kuaa sha ci u nyi? Ka akaa agen a nyi nahan ka a yange ve u lamen gbar gbara? Vea palegh akaa ne nena?

3. (a) Hii nan ve ka i lu icombor kpishi ican u teman imôngo lamena? (b) Hii nan ve yange luun icombor i Mbaiserael mba tsuaa mbara ican ga u teman imôngo lamena?

³ Icombor kpishi ka i taver i u zuan a shighe teman imôngo lamen. Kpa sha ayange a Mbaiserael mba tsuaa mbara kwagh lu nahan ga. Mose yange wa uter mba ken Iserael kwagh ér: “Tesen ônov ou [akaaôron a Aôndo] sha gbashima je, ôron kwagh u a, zum u wea tema hen ya wou man zum u wea zenden sha gbenda man zum u wea yav inya man zum u wea moughon sha.” (Dut. 6:6, 7) Yange sev mbua av yô, mbayev ve lu vea ngô hen ya, shin ve lu vea ter hen ijiirtom na shin ken ityev. Mbamaren man mbayev luun a shighe kpishi u teman imôngo shi lamen. Nahan mbamaren ve kôrcio u fan mbamgbe man asaren kua ieren i mbayev vev. Mbayev kpa kape yange ve lu a  shighe kpishi shi ve zua a ian i fan mbamaren vev je la.

4. Er nan ve icombor kpishi nyian i fetyô u teman imôngo lamen ga?

⁴ Nahan kpa uma ngu kposo nyian! Ken ityar igen yô, mbayev ka ve hii makeranta cuku je, ashighe agen ve lu anyom ahar tseegh. Uter man ungô kpishi ka ve eren tom ica a ya. Mbamaren man mbayev ka vea lagh a zua a anshighe u teman imôngo kpa, ashighe kpishi televishen man kômputa, man mbaanar mbagenev ve ya shighe u ma ve lam la cica cii. Ashighe kpishi mbamaren man mbayev ka ve lu kwagh ve; ve cii ve lu hen ya inja er ka mbavannya nahan, je i bee er or a lam a or sha won ga yô.

5, 6. Mbamaren mbagenev ka ve er nena ve ve zua a shighe u lun vea mbayev veve?

⁵ U fatyô u den akaa agen a eren sha er u zua a shighe u lun vea tsombor wou kpa? (Ôr Mbaefese 5:15, 16.) Icombor igen pande televishen u nengen kua akaa a eren sha kômputa. Igen di ka i nôngo tsung i ya kwagh imôngo, a̱ hemba kpa kwa môm hanma iyange. Shi mcivir u hen tsombor la kpa ngu a na mbamaren man mbayev ian i dedoo i lun kôôsôô shi lamen sha akaa a ken jijingi ken bem. Sha hiihii la, vea fatyô u tôôn ihwa i môm shin a yina nahan kpuaa, eren mcivir ne, kpa a gba u ken hemen yô vea seer shighe ne, sha er vea hii u lamen sha akaa a songo songo yô. U kwagh a lu nahan yô, gba kpee u mbamaren man mbayev vea lamen hanma shighe. Cii man wan wou a̱ yem makeranta yô, ôr kwagh u taver un ishima, shin time nen sha ivur i sha hanma iyange la, gayô er msen vea na. U er nahan yô, kwagh ne una wase un sha iyange la kpishi je.

⁶ Mbamaren mbagenev de u eren akaa agen sha er vea hemba zuan a ian i lun vea mbayev vev yô. U tesen ikyav yô, ngô ugen u i yer un ér Laura * yô, ngu a ônov mba kiriki uhar. Un kpa yange de tom sha ityôkyaa ne. A kaa ér: “Yange sev mbua aven nahan maa m gba wan iyol fele fele sha u me nôngo me yar tom yô, mbayev av di ve eren fele fele sha u vea nôngo a yem makeranta yô. Shighe u m za kur tom aikighe m hide m va nyôr hen ya ne nahan, kwase u nengen  mo sha uôn la gbir mbayev av sha gambe, ve yav ica i gba. Yange m de tom u eren hanma shighe, nahan se kera lu a inyaregh ki nengen sha tsombor wase kpishi ga. Kpa m nenge mer kwagh ne hemba wasen mo u kaven mbamhen man mbamzeyol mba mbayev av. Ka m ungwa kwagh u ve ôron ken msen yô, shi m wa ve kwagh shi m taver ve ishima shi m tese ve kpaa.”

7. Mbamaren man mbayev cii ka ve vaa iyol sha nyi kwagha?

⁷ Ior mba ve nger takerada u For Parents Only la yange mba tôvon agumaior kpishi mba been yô, ve kav kwagh ugen u a yangen mbamaren man mbayev u lamen ayol a ve yô. Ve kaa ér: “Kwagh u vesen u mbayev mban vaa iyol ér mbamaren vev lu eren u doon ve ga yô, ér ‘Mba keghen ato a vese ga.’” Kpa ka mbayev tseegh ve vaan iyol ga. Mbamaren kpa ka ve vaa iyol sha kwagh u mbayev vev nahan. Saa mbamaren vea keghen ato a mbayev, mbayev kpa vea keghen ato a ve ve, tsombor ua fatyô u lamen gbar gbar ye.—Ôr Yakobu 1:19.

8. Mbamaren vea fatyô u keghen ato a mbayev vev sha mimi nena?

⁸ Ne mbamaren, ne mba keghen ato a mbayev enev sha mimi kpa? Alaghga a taver we u keghen ato a wan wou shighe u ú vôr shin wan wou a lu lamen a we sha kwagh u ikyoogh ga yô. Kpa kwagh u u nenge wer ka u ikyoogh ga la, alaghga a lu un je una hemba lun wan wou kwagh u injaa ye. Aluer u ngu “tsev tsev sha u ungwan kwagh” yô, a gba u ú keghen ato zulee a kwagh u wan wou a lu ôron la tseegh ga, u ver ishima sha gbenda u a lu ôron we kwagh shon la kpaa. Ikyenge i wanye man gbenda u nan zômon iyol la ua wase u u̱ fan mnenge u nan sha kwagh. Shi ka a inja u pinen nan mbampin kpaa. Bibilo kaa ér: “Mhen u ken ishima i or ngu er mngerem ma zan yô; kpa or u nan lu a mkav yô, nan kese ma.” (Anz. 20:5) Ka shighe u u lu lamen a wan wou sha akaa a sôngo sôngo, man u soo u fan kwagh u a lu un ken ishima la je, i hembe gban u u lu a mkav cii ye.

9. Gba u mbayev vea ungwan imo i mbamaren vev sha ci u nyi?

⁹ Ne mbayev, ne mba ongo imo i mbamaren enev kpa? Mkaanem ma Aôndo kaa ér: “Wan wam, ungwan ityesen i teru, tindi u ngôu kpaa, de te un kera ga.” (Anz. 1:8) Umbur wer u doo mbamaren ou ishima, shi ve soo ér kwagh a za a we i doo, nahan u lu tesen wer u ngu a kwaghfan aluer u ngu keghen ato a ve shi ungwan imo ve yô. (Ef. 6:1) Aluer u fa wer u doo mbamaren ou ishima shi u ngu lamen a ve kundu kundu yô, a hemba lun we ican ga u ungwan imo ve. Pase mbamaren ou mnenge wou sha akaa. Kwagh ne una wase ve u fan we. Shi we kpa gba u u nôngo u fa ve.

10. Se hen nyi sha kwagh u Bibilo i er sha kwagh u Rehobiam laa?

¹⁰ Shighe u mbakov wou ve lu wan we kwagh yô, a gba u u wa ikyo. Alaghga vea ôr u kwagh u una doo u u̱ ungwan yô, kpa kwaghwan ve la alaghga una wase u ga cii. Alaghga je yô, una bula u a bula je kpaa. Er kwaghfan man mfe u mbaganden ve lu a mi la a yen agumaior kpishi yô, mba nengen kwagh ka ze ica ga, shi alaghga vea fatyô u fan kwagh u una due ken aeren a ve la ga. Umbur kwagh u wan u Tor Solomon, u i yilan un ér Rehobiam la. Luun er yange una ongo kwaghwan u mbaganden shighe u a hingir tor u Iserael la yô, ma lu tesen ér un ngu a kwaghfan. Kpa a er nahan ga, a dondo ibume kwaghwan u mbakov na, mba vese a ve imôngo la. Sha nahan yô, ior mba ken tartor na kpishi venda u suen un. (1 Utor 12:1-17) Nôngo kpoghuloo lamen a mbamaren ou hanma shighe, de eren kwagh sha ibume er Rehobiam nahan ga. Pasen ve akaa a a lu u ken ishima la. U er nahan yô, kwaghwan ve la una lu u a iwasen, shi u hen kwagh ken kwaghfan ve la kpaa.—Anz. 13:20.

11. Aluer mbamaren mba lumun ér mbayev vev ve va ikyua a ve ga yô, kwagh la una va a nyi?

¹¹ Mbamaren, aluer ne soo ner mbayev enev ve ker kwaghwan hen mbakov vev ga  yô, a gba u ne na ve ian i van ikyua a ven, shi lamen a ven a ican shio. Anmgbian u kwase ugen u a yen a anyom 20 yô nger wener: “Ka mea ter iti i wanyenomso shighe u m lu lamen vea mbamaren av tseegh kpa maa ve hingir kera ke kera. Kwagh ne ka a na yô, iyol i kpem shi i taver mo u zan hemen a kwaghôron.” Gumkwase u civir Yehova ugen kpa nger wener: “Agumaior kpishi a a lu a nyôr anyom 20 ga yô, soo ér mbamaren vev ve waan ve kwagh, kpa aluer mbamaren wa kwagh ve sha da ga yô, vea za kohol orgen, kua or u mfe a yen nan je kpaa.” Aluer u kegh iyol u ungwan hanma kwagh u mbayev ou ve soo u ôron we cii yô, alaghga tsô vea ôr u hanma kwagh u a lu ve ken ishima cii, shi vea lumun gbendatesen wou kpaa.

12. Ieren i mbamaren ia fatyô u yangen mbayev vev u lamen a ve nena?

¹² Shi kwagh ugen u ka a tagher iliam hen atô u mbamaren a mbayev yô, ka shighe u mbayev ve er mbamaren kwagh, maa ve vihi ishima i kar ikyaa inya yô. Se fa er mbamaren ka ve soo u kuran mbayev vev yô, sha ci u akaabo a hôngor mbayev vev ken jijingi man sha igbenda igen nga kpishi ken “ayange a masejime” ne. (2 Tim. 3:1-5) Nahan cii kpa, kwagh u mbamaren ve tee ér ka mkor la, alaghga mbayev vev a nenge un nahan ga.

13. Gba u mbamaren vea pasen mnenge ve sha kwagh u mbayev vev ve er ve la gaegh ga sha ci u nyi?

¹³ Doo u mbamaren vea pase mbayev mnenge ve sha kwagh gaegh ga. Er mbayev ka vea ôr u kwagh u a ze u iyol tsung ve, i taver we u wan ishima nahan kpa, ka hange hange u u ungwa kwagh u ve lu ôron la zulee cii ve u mase wan zwa ye. Solomon, tor u fan kwagh yange nger wener: “Or u nan kaa imo je er nan lu a ungwa ga yô, á hingir lanegh ku nan man kwagh u kunya kpaa.” (Anz. 18:13) Aluer u wa ishima a mbayev ou shighe u ve lu ôron we kwagh yô, vea ôr u akaa kpishi. Ungwa kwagh u ve lu ôron la cica cii, ka nahan u hemba fan er u wase ve ye. Alaghga ‘kwagh u ve er sha lan’ la una tese ér kwagh za iyol. (Yobu 6:1-3) Er ne lu mbamaren mba lun a dooshima yô, hii keghen nen atô, fa nen kwagh u mbayev enev ve lu ôron la tsô ne mase bughun zwa ôron kwagh u una wase ve yô.

14. Gba u mbayev vea ngôôr a kwaghôron sha ci u nyi?

¹⁴ Mbayev, ne kpa gba u ne ngôôr a kwaghôron, ne vendan kwagh u mbamaren enev ve er ne la fese je ga, sha ci u ka Aôndo je a ne ve tom u tesen ne ye. (Anz. 22:6) Alaghga ve vande tagher a mbamlu mba ne lu tagher a mi hegen ne. Heela tseegh ga, ve vaa afanyô sha akaa a yange ve er sha lan shighe u ve lu yev la, nahan sar ve tsung u kuran ne sha ambaakaa la. Sha nahan yô, nengen nen mbamaren enev ner ka azende a en, ka mbaihyomov enev ga; shi nenge nen ve ner ka mbawan ne kwagh, ka mbahendan kwagh a ven ga. (Ôr Anzaakaa 1:5.) “Civir teru man ngôu,” shi tese ve wer ve doo u ishima er we kpa u doo ve ishima nahan. U er nahan yô, a kera taver ve u ‘yesen we sha mkôôm man kwahwan u Ter’ ga.—Ef. 6:2, 4.

15. Ka nyi ia wase se ve se wa ishima shi se de ser ishima i vihi se a mba ve doo ishima la ga?

¹⁵ Ashighe agen ka i taver se u wan ishima a mba ve doo se ishima la. Kpa apostoli Paulu yange nger “anmgbianev mba ken Kristu mba ken Kolose mba ve lu uicighanmbaiorov shi ve lu mbananjighjigh kpaa” la washika kaa ér: “Ne noov kpaa, kasev enev ve̱ doo ne asema, de yuen nen ve ga. Ne uter, de kumbur nen a ônov enev ga sha er asema a̱ de yen ve ga yô.” (Kol. 1:1, 2; 3:19, 21) Mbakristu mba ken Efese kpa Paulu yange wa ve kwagh kaa ér: “Dugh nen hanma ishima i yuan man ishima i nyoon man iyugh man u zôhôn genger genger man ityuhwanev ken a ven kera.” (Ef. 4:31) Aluer se mba a avegher agen a ityamegh ki jijingi, er  ishima i wan man ishima i legh legh man u kôron iyol tsaha nahan yô, kwagh ne una wase se u kundun ishima shighe u ishima i vihi se je kpaa.—Gal. 5:22, 23.

16. Yesu yange kôôm mbahenen nav nena, man kwagh ne lu kwagh u kpiligh iyol kpishi sha ci u nyi?

¹⁶ Time sha ikyav i Yesu a ver la kpaa. Nenge imba er ishima yange ia za Yesu iyol shighe u lu yan kwaghyan na u aikighe u masetyô vea mbaapostoli nav la sha wono! Yesu fa ér ica a kera gba ga tsô a wua un kure kure, una kpe ku u nyoon. Yange fa ér saa una tile sha mimi ve a tsegha iti i Ter na shi a yima tsombor u uumace ye. Nahan cii kpa, er ve lu yan kwaghyan zan a mi a ve la je, mbaapostoli “gba sendegh anyiman ayol a ve ér shin ka hanmô ve á ver nan orvesenou?” Yesu yange nande a ve shin vihi ishima a ve ga. Kpa a kundu ishima, a wa ve kwagh her. Yesu umbur ve er ve taver ishima a na ken ameen a na yô. Er Satan lu norom sha u una yegher ve er uwua nahan kpa, Yesu lu a vangertiôr ér vea tile sha mimi her. Nahan a ya ikyur a ve je kpaa.—Luka 22:24-32.

17. Ka nyi ia wase mbayev vea kundu ishima shighe u mbamaren ve er kwagh sha ishima ve ga?

¹⁷ Gba u mbayev kpa vea kundun ishima. Alaghga vea nenge ér kwagh u mbamaren vev ve lu wan ve la ka u tesen ér i na ve jighjigh ga, hemban je yô, shighe u ve lu hian la. Er ashighe agen a lu ne inja er i na ne jighjigh ga nahan kpa, fa ne ner kwagh u a hembe gban mbamaren enev yô, ka u tesen ne dooshima. Aluer ne mba keghen ato a ve zulee shi eren kwagh u ve kaa la yô, vea gema nan ne icivir, shi ne kpa ne tese ner ne kuma u a na ne jighjigh. Ieren ne ia na mbamaren enev vea hemba nan ne ian i eren akaa agen sha ishima yen. Aluer u ngu kôron iyol tsaha yô, tese ér u ngu orfankwagh. Injakwagh igen kaa ér: “Ibumeor ka nan pase ishimanyoon i nan cii, kpa orfankwagh yô, ka nan kighir i, i mem.”—Anz. 29:11.

18. Dooshima ka a bugh gbenda u mbamaren man mbayev vea lamen doo doo nena?

¹⁸ Nahan ne mbamaren man mbayev mba doon se ishima, nea lu lamen hen tsombor gbar gbar er ne soo la ga kpa, iyol i de kpe ne ga. Nôngon nen her, shi za nen hemen u zenden sha mimi. (3 Yoh. 4) Ken tar u he tsô, se va hingir vough, shi se lamen a mbagenev kpa vough vough, a ayôôso man anyiman shio. Kpa hegen yô, se cii se mba eren akaa a shighe ka una karen yô, se vaa afanyô sha mi yô. Wea er kwagh a or sha mi ga yô, kaa a nan wer nana ya u anyi. Deen orgen a kwaghbo a ishima i môm. ‘I zua ne ken dooshima.’ (Kol. 2:2) Dooshima ngu a tahav kpishi. ‘Dooshima we ishima, lu sar sar, nyoon ishima ga, koson kwagh u bo ken ishima ga. Dooshima we ishima a akaa cii; un ne jighjigh sha akaa cii, luun a ishimaverenkeghen sha akaa cii, taver ishima sha akaa cii.’ (1 Kor. 13:4-7) Aluer ne za hemen u lun a dooshima yô, ne lu hemban teman imôngo lamen, nahan kwagh la una va ne a msaanyol shi Yehova kpa una zua a icivir.