1, 2. Kasi mwakawiro vinthu vikuŵa wuli pakati pa ŵapapi na ŵana, kweni nyengo zinyake nchivici ico cikuŵa cakusuzga?

 “TIYELEZGERE kuti mwamanya kuti ŵapapi ŵinu ŵafwenge macero, kasi mungatemwa kuŵaphalira vici muhanya uno?” Fumbo ili ndilo ŵana ŵanandi ŵakafumbika mu United States. M’malo mwa kuŵika maghanoghano pa masuzgo na kupambana maghanoghano ivyo vikaŵapo pakati pa iwo na ŵapapi ŵawo, ŵana 95 pa 100 ŵaliwose ŵakayowoya kuti ŵangaphalira ŵapapi ŵawo kuti: “Phepani,” “nkhumutemwani comene.”—For Parents Only, buku lakulembeka na Shaunti Feldhahn na Lisa Rice.

² Mwakawiro ŵana ŵakutemwa ŵapapi ŵawo, ndipo ŵapapi nawo ŵakutemwa ŵana ŵawo. Fundo iyi njaunenesko comenecomene mu mbumba za ŵanthu ŵa Ciuta. Nangauli vili nthena, kweni nyengo zinyake cikuŵa cakusuzga kuti ŵapapi na ŵana ŵayowoyeskanenge makora. Nyengo zinyake ŵakuyowoyeskana mwambura kubisa kweniso mwakufwatuka. Nangauli vili nthena, cifukwa wuli ŵakugega kudumbiskana nkhani zinyake? Kasi ni vinthu wuli vinyake ivyo vikutondeska ŵapapi na ŵana kuyowoyeskana makora? Kasi ŵangavimazga wuli?

3. (a) Cifukwa wuli nchakusuzga kuyowoyeskana makora mu mbumba zinandi? (b) Cifukwa wuli kale mu Israyeli likaŵa suzgo yayi kuyowoyeskana mu mbumba?

³ Mbumba zinandi zikuwona kuti nchakusuzga kusanga nyengo yakukwana yakuyowoyeskerana. Kweni ndimo kale nyengo zose vikaŵiranga yayi. Mozesi wakaphalira ŵadada Ŵaciisrayeli kuti: “Muŵasambizge makora [mazgu gha Ciuta] ŵana ŵinu, na kuyowoyeskana nagho para mukukhala mu nyumba yako, na para mukwenda mu nthowa, na para mwagona pasi, na para mwawukapo.” (Dute. 6:6, 7) Zuŵa lose ŵana ŵakakhalanga na amama ŵawo panyumba panji na adada ŵawo ku minda panji ku nchito. Ŵapapi na ŵana  ŵakaŵanga lumoza nyengo yitali ndipo ŵakadumbiskananga. Ntheura, ŵapapi ŵakamanyanga makora ivyo ŵana ŵawo ŵakukhumbikwira, vyakukhumba vyawo na wunthu wawo. Kweniso ŵana ŵakaŵanga na nyengo yinandi na mpata wakukwana wakumanyira makora ŵapapi ŵawo.

4. Cifukwa wuli kudumbiskana ni suzgo mu mbumba zinandi mazuŵa ghano?

⁴ Mazuŵa ghano vinthu vikupambana comene na kale. Mu vyaru vinyake, ŵana ŵakwamba sukulu ŵacali ŵacoko comene, nyengo zinyake para ŵali na vyaka viŵiri pera. Ŵadada na ŵamama ŵanandi ŵakugwira nchito kutali comene na ku nyumba zawo. Nyengo yicoko iyo ŵapapi na ŵana ŵakuŵira lumoza, kanandi ŵakutondeka kucezga cifukwa ca kompyuta, kuwonelera TV, na vinyake. Mu mbumba zinandi, ŵana na ŵapapi ŵawo ŵakumanyana yayi. Mu mbumba zanthena izi kuyowoyeskana cikuŵa cakusuzga comene.

5, 6. Kasi ŵapapi ŵanyake ŵakucita wuli kuti ŵaŵe na nyengo yinandi yakucezgera na ŵana ŵawo?

⁵ Kasi mungacepeskako yayi nyengo iyo mukucitira vinthu vinyake mwakuti mucezgenge na mbumba yinu mwakukwana? (Ŵazgani Ŵaefeso 5:15, 16.) Mbumba zinyake zasankha kucepeskako nyengo ya kuwonelera TV na yakuŵira pa kompyuta. Ŵanji ŵakuyezgayezga kuti ŵalyerenge pamoza cakurya nanga kangaŵa kamoza zuŵa lililose. Kweniso ndondomeko ya kuŵa na nyengo yakusopera ya mbumba yikupeleka mpata ku ŵapapi na ŵana kuti ŵatemwanenge na kudumbiskana vinthu vyauzimu mwakufwatuka. Mungacita makora comene para mungapaturanga ora limoza panji kujumphirako sabata yiliyose kuti muŵenge na nyengo yakusopera, kweni pakukhumbikwira vinandi kuti mudumbiskanenge mwakufwatuka. Kuti mudumbiskane mwakufwatuka, mukwenera kuyowoyeskana nyengo zose. Pambere mwana winu wandalute ku sukulu yowoyani cinthu cinyake cakukhozga, dumbiskanani lemba la zuŵa, panji lomberani lumoza na mwana winu. Para mungacita nthena mungamovwira comene.

⁶ Ŵapapi ŵanyake ŵasintha vinthu vinyake pa umoyo wawo kuti ŵaŵenge na nyengo yinandi yakucezgera na ŵana ŵawo. Mwaciyelezgero, mama munyake wa ŵana ŵaŵiri, wakaleka  nchito kuti waŵe na nyengo yinandi yakucezgera na ŵana ŵake. Wakati: “Mulenji, waliyose wakacimbiliranga ku nchito panji ku sukulu. Para nkhuwera ku nchito mise, ŵana ŵane ŵakaŵanga kuti ŵagona kale ndipo wanchito ndiyo wakaŵagonekanga. Cifukwa cakuti nili kuleka nchito, tikusanga ndalama zicoko, kweni sono nkhuwona kuti nkhumanya makora ivyo ŵana ŵane ŵakughanaghana na masuzgo agho ŵakusangana nagho. Nkhutegherezga ivyo ŵakuyowoya mu lurombo ndipo nkhuŵalongozga, kuŵakhozga na kuŵasambizga.”

7. Kasi ŵapapi na ŵana ŵakudandawura kuti vici?

⁷ Ŵakulemba buku ilo talizunura kale la For Parents Only, ŵakati ŵafumba ŵana ŵanandi, ŵakasanga cinthu cinyake ico cikutondeska kudumbiskana. Iwo ŵakuti: “Suzgo likuru ilo ŵana ŵakayowoya kuti ŵapapi ŵawo ŵali nalo ndakuti ‘Ŵakutegherezga yayi.’” Suzgo ili nda ŵapapi pera yayi. Kanandi ŵapapi nawo ŵakudandawura kuti ŵana ŵawo ŵali na suzgo ili. Kuti muyowoyeskanenge makora, waliyose mu mbumba wakwenera kupulikizga zanadi para munyake wakuyowoya.—Ŵazgani  Yakobe 1:19.

8. Kasi ŵapapi ŵangapulikizga wuli zanadi para ŵana ŵawo ŵakuyowoya?

⁸ Mwaŵapapi, kasi mukupulikizga zanadi para ŵana ŵinu ŵakuyowoya? Cingaŵa cakusuzga kutegherezga, comenecomene para mwavuka panji para mukuwona kuti cidumbirano ico cilipo nchambura kuzirwa. Kweni ivyo imwe mukuwona kuti ni vyambura vyakuzirwa, vingaŵa vyakuzirwa comene kwa mwana winu. ‘Kupulika luŵiro’ cikung’anamura kupulikizga ivyo mwana winu wakuyowoya kweniso umo wakuyowoyera. Kapulikikwiro ka mazgu na kawonekero ka cisko cake ndiposo majesica vingamovwirani kumanya umo mwana wakujipulikira. Kweniso kufumba mafumbo nkhwakukhumbikwa comene. Baibolo likuti: “Fundo mu mtima wa munthu yikukozgana na ndimba ya maji, kweni munthu wa umanyi tiwaneghepo.” (Zinth. 20:5) Mahara na umanyi ni vyakukhumbikwa, comenecomene para mukukhumba kumanya maghanoghano gha ŵana ŵinu pa nkhani zakukhozga soni.

9. Cifukwa wuli ŵana ŵakwenera kupulikizga para ŵapapi ŵawo ŵakuyowoya nawo?

⁹ Mwaŵana, kasi mukuŵapulikira ŵapapi ŵinu? Mazgu gha Ciuta ghakuti: “Mwana wane, pulika cisambizgo ca ŵawuso, ungasidanga dango la ŵanyoko.” (Zinth. 1:8) Kumbukani kuti ŵapapi ŵinu ŵakumutemwani na kumukhumbirani viwemi, ntheura nchiwemi kuŵategherezga na kuŵapulikira. (Efe. 6:1) Nchipusu kupulikira para mukuyowoyeskana makora na para mukumanya kuti mukutemweka. Ŵaphalirani ŵapapi ŵinu ivyo mukughanaghana. Ici cizamuŵawovwira kuti ŵamupulikiskani. Kweniso namwe mukwenera kuŵapulikiska.

10. Kasi tikusambirapo vici pa nkhani ya mu Baibolo ya Rehoboamu?

¹⁰ Mukwenera kuŵa ŵakucenjera comene para ulongozgi ukufuma ku ŵana ŵanyinu. Ŵangamuphalirani ivyo mwakhumbanga kupulika nakale, kweni panji vingamovwirani yayi napacoko. Nakuti nyengo zinyake ulongozgi wawo ungamupwetekeskani. Cifukwa cakuti ŵana ŵali na vinjeru vicoko kweniso ŵakumanya vinthu vinandi nga mbalara yayi, ŵakulaŵiska patali yayi kweniso ŵangatondeka kumanya makora masuzgo agho ghangaŵapo cifukwa ca kucita vinthu vinyake. Kumbukani ivyo wakacita Rehoboamu mwana wa Themba Solomoni. Apo wakaŵira themba la Israyeli, wakate wacitenge makora comene usange walondezgenge ulongozgi wa ŵanalume ŵalara. M’malo mwake, wakalondezga ulongozgi wa ŵana ŵanyake. Ntheura ŵanthu ŵanandi mu ufumu wake ŵakaleka kumutemwa. (1 Mathe. 12:1-17) M’malo mwa kulondezga ciyelezgero ciheni ca Rehoboamu, fwiliranipo kuti mulutilire kuyowoyeskana mwakufwatuka na ŵapapi ŵinu. Ŵaphalirani vyakusingo kwinu. Sangani candulo na ulongozgi wawo, ndipo sambiraniko kanthu ku vinjeru vyawo.—Zinth. 13:20.

11. Kasi nchivici ico cingacitika para ŵapapi ŵakufwatuka yayi na ŵana ŵawo?

 ¹¹ Mwaŵapapi, usange mukukhumba yayi kuti ŵana ŵinu ŵapenjenge ulongozgi ku ŵana ŵanyawo, mufwatukenge nawo, mwakuti ŵayowoyenge namwe mwakufwatuka. Mudumbu munyake muwukirano wakalemba kuti: “Ŵapapi ŵane ŵakufwatuka yayi para nkhuŵaphalira nkhani yakukhwaskana na munyamata. Ivi vikunipangiska kuti nane nikakikenge na kuleka kuyowoya.” Mudumbu munyakeso muwukirano wakalemba kuti: “Ŵana ŵanandi ŵakukhumba ulongozgi wa ŵapapi ŵawo, kweni para ŵapapi ŵawo ŵakuŵikako mahara yayi, ŵana ŵakuluta kwa munthu munyake uyo wamuŵapa ulongozgi. Iwo ŵangapenja ulongozgi nanga nkhu munthu wambura mahara.” Usange mukuŵa ŵakunozgeka kutegherezga nkhani yiliyose iyo ŵana ŵinu ŵakuyowoya namwe, ŵafwatukenge namwe na kupokelera ulongozgi winu.

12. Kasi umo ŵapapi ŵakucitira ŵangatimbanizga wuli cidumbirano pakati pa iwo na ŵana ŵawo?

¹² Cinthu cinyake ico cikutimbanizga cidumbirano ni umo ŵapapi ŵakucitira para ŵana ŵawo ŵaŵaphalira cinthu cinyake. Ŵapapi ŵangalongora luŵiro kuti ŵakhuŵara na ivyo mwana wawo wakuŵaphalira. Nchakupulikikwa kuti ŵapapi Ŵacikhristu ŵakukhumba kuvikilira ŵana ŵawo. “Mazuŵa ghaumaliro” agha ghazura na vinthu ivyo vingananga umoyo wawo wauzimu na wakuthupi. (2 Tim. 3:1-5) Ndipouli, ico ŵapapi ŵakuwona kuti nchivikiliro, ŵana ŵawo ŵangawona kuti nkhutalulira.

13. Cifukwa wuli ŵapapi ŵakwenera yayi kuyowoya luŵiro maghanoghano ghawo?

¹³ Nchiwemi yayi kuti ŵapapi ŵayowoyenge luŵiro maghanoghano ghawo. Mbunenesko kuti nchipusu yayi kukhala cete para ŵana ŵinu ŵakumuphalirani nkhani yakusuzga. Kweni nchakuzirwa kutegherezga mwakupwelelera pambere mundayowoyepo. Themba lavinjeru Solomoni likalemba kuti: “Uyo wazgora mazgu apo wacali wandapulikiske, mbundere na soni kwa iye.” (Zinth. 18:13) Para mwazikira mupulikenge vinandi ndipo ŵana ŵinu ŵalutilirenge kuyowoya. Pambere mundawovwire, mukwenera kuŵa na cithuzithuzi cose ca nkhani. Kuti munthu ‘wayowoye mazgu ghaheni’ ndikuti mtima wake wasuzgika. (Job 6:1-3, NW) Pakuŵa ŵapapi ŵacitemwa, tegherezgani kuti mupulikiske ndipo yowoyani mazgu ghakucizga.

14. Cifukwa wuli ŵana ŵakwenera kuzikira pakuyowoya?

¹⁴ Mwaŵana, namwe ‘muzikirenge pakuyowoya,’ kukana luŵiro yayi ivyo ŵapapi ŵinu ŵakuyowoya, cifukwa cakuti Ciuta wali kuŵapa mulimo wakuti ŵamusambizgani. (Zinth. 22:6) Ivyo vikucitikira imwe vingaŵa kuti nawo vikaŵacitikirapo. Kweniso, ŵangaŵa kuti ŵakudandawura cifukwa ca vinthu vinyake ivyo ŵakabudiska apo ŵakaŵa ŵana ndipo ŵakukhumba kuti ŵamuvikilirani kuti imwe muleke kucita nthena. Ntheura wonani ŵapapi ŵinu nga mbakumovwirani, na ŵakumupani ulongozgi. Lekani kuŵawona nga mbalwani ŵinu panji ŵakususka. (Ŵazgani Zintharika 1:5.) ‘Cindikani ŵawiskemwe na ŵanyinamwe,’ ndipo longorani kuti mukuŵatemwa nga umo iwo ŵakumutemwerani. Ici cizamuŵa cipusu kwa iwo kuti ‘ŵamulerani mu kulanga na kumusambizgani maghanoghano gha Yehova.’—Efe. 6:2, 4.

15. Kasi nchivici ico cingatovwira kuti tizikirenge ndiposo kuti tilekenge kukwiya luŵiro na ŵakutemweka ŵithu?

¹⁵ Ni nyengo zose yayi apo tikuzikira na ŵanthu awo tikuŵatemwa. “Ku ŵatuŵa na ŵabali ŵakugomezgeka mwa Khristu ŵa ku Kolose,” Paulosi wakalemba kuti: “Imwe ŵafumu, lutilirani kutemwa ŵawoli ŵinu ndipo mungaŵanga ŵakali kwa iwo cara. Imwe ŵawiskewo, mungaŵatoporanga mitima ŵana ŵinu cara, mwakuti ŵaleke kugongoweskeka.” (Kol. 1:1, 2; 3:19, 21) Paulosi wakaciska Ŵaefeso kuti: “Kuŵinya mtima kose na ukali na kutukutwa na kukolomoka na kayowoyero kaheni, viwuskikeko kwa imwe.” (Efe. 4:31) Para tingaŵa na vigaŵa vya cipambi  ca mzimu wa Ciuta, nga nkhuzizipizga, kuzika na kujikora, tovwilikenge kuti tiŵe ŵakuzika para takhuŵara.—Gal. 5:21-23.

16. Kasi Yesu wakaŵasambizga wuli ŵasambiri ŵake, ndipo cifukwa wuli ico wakacita cikaŵa capadera comene?

¹⁶ Wonani ciyelezgero ca Yesu. Ghanaghanirani umo wakasuzgikira maghanoghano pa nyengo ya mugonero waumaliro uwo wakarya na ŵapositole ŵake. Yesu wakamanya kuti para pajumpha maora ghacoko waka, wafwenge nyifwa yakuŵinya comene. Kuti zina la Awiske lituŵiskike, kweniso kuti ŵanthu wose ŵaponoskeke vikathembanga pa iyo. Ndipouli, pa mugonero wenewuwu uwu, “pakawukaso suskano likuru pakati [pa ŵapositole] pa nkhani ya uyo wakuwoneka kuŵa mukuru comene.” Yesu wakaŵapazangukira yayi nesi kuŵakwiyira. M’malo mwake, wakadumbiskana nawo mwakuzika. Yesu wakaŵakumbuska kuti ŵakakhala nayo mu viyezgo vyake. Nangauli Satana wakakhumbanga kuŵapeta nga ni tirigu, kweni Yesu wakagomezga kuti ŵalutilirenge kugomezgeka. Ndipo wakapanga nawo phangano.—Luka 22:24-32.

17. Kasi nchivici ico cingawovwira ŵana kuti ŵaŵe ŵakuzika?

¹⁷ Ŵana nawo ŵakwenera kuŵa ŵakuzika. Comenecomene para ŵafika mu vyaka vya uwukirano, ŵangawona nga ni para ŵapapi ŵawo ŵakuŵagomezga yayi para ŵakuŵapa ulongozgi. Nangauli nyengo zinyake mungawona nthena, kweni manyani kuti para ŵapapi ŵinu ŵakumupani ulongozgi ndikuti ŵakumutemwani. Para mukuŵategherezga mwakuzika na kukolerana nawo, ŵamucindikaninge na kumugomezgani. Para mucitenge nthena, ŵapapi ŵinu ŵangamupani wanangwa wakuti mucitenge mwekha vinthu vinyake. Kujikora pakucita vinthu ni vinjeru. Ntharika yinyake yavinjeru yikuti: “Cindere cikuvumbura pakweru ukali wake wose, kweni wavinjeru wakuwulekiska na kukhala cete.”—Zinth. 29:11.

18. Kasi citemwa cikovwira wuli kuti ŵanthu mu mbumba ŵayowoyeskanenge makora?

¹⁸ Ntheura, mwaŵapapi na mwaŵana, kugongowa yayi para mu mbumba yinu mukuyowoyeskana mwakufwatuka yayi nga umo imwe mukukhumbira. Lutilirani kufwilirapo kuti muyowoyeskanenge mwakufwatuka, kweniso lutilirani kwenda mu unenesko. (3 Yoh. 4) Mu caru ciphya, ŵanthu ŵakufikapo ŵazamuyowoyeskananga makora, kwambura kupambana maghanoghano kweniso kwambura mphindano. Ndipouli, panyengo yasono, tose nyengo zinyake tikucita vinthu ivyo paumaliro tikudandawura navyo. Ntheura kuleka yayi kuphepiska. Gowokeranani. Muŵe “ŵakulungika pamoza mwakukolerana mu citemwa.” (Kol. 2:2) Citemwa cili na nkhongono. ‘Citemwa cikukhomezga ndipo nchalusungu. Cikwavyika cara. Citemwa cikukonthora uheni cara. Cikubenekelera vinthu vyose, cikupulikana vinthu vyose, cikugomezga vinthu vyose, cikuzizipizga vinthu vyose.’ (1 Kor. 13:4-7) Para mulutilirenge kutemwana, muyowoyeskanenge makora, ndipo mu mbumba yinu muzamuŵa cimwemwe kweniso mupelekenge malumbo kwa Yehova.