1. Ikpehre eware vẹ a je ru evaọ Jerusalẹm okenọ Nehemaya o zihe ziọ ẹwho na? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

AHWO Jerusalẹm a bi gu-eme. Ọrara jọ nọ ahwo kpobi a riẹ nọ ekpehre ohwo, ọ be rria ubruwou jọ evaọ etẹmpol na. Ahwo Livai a be nyasiọ iruo rae ba. Ekpako na a be thueki evaọ ẹdijala ukpenọ a rẹ kobaro evaọ iruẹru egagọ Ọghẹnẹ. Ahwo Izrẹl buobu a be ruọ orọo kugbe ahwo erẹwho efa. Enana yọ ejọ gheghe evaọ usu ikpehre eware nọ a je ru evaọ Jerusalẹm okenọ Nehemaya o zihe ziọ ẹwho na, nọ ukpe 443 B.C.E. o vrẹ no.—Neh. 13:6.

2. Ẹvẹ ahwo orẹwho Izrẹl a ro zihe ruọ enọ Ọghẹnẹ o ru fo no?

² Ahwo Izrẹl a jọ ahwo nọ a roma mudhe kẹ Ọghẹnẹ no. Evaọ ukpe 1513 B.C.E., emọ Izrẹl a gba riẹ mu nọ a re ru oware kpobi nọ Jihova ọ gwọlọ. A ta nọ: “Eme nọ ỌNOWO na ọ ta kpobi, eye ma re ruẹ.” (Ọny. 24:3) Fikiere a jọ ahwo nọ Ọghẹnẹ o ru fo no hayo enọ ọ salọ. Uvẹ-ọghọ nọ a wo o rro kẹhẹ. Ikpe 40 nọ i lelei rie, Mosis ọ kareghẹhọ ae nọ: “Whai ahwo aghọ rọ kẹ ỌNOWO na Ọghẹnẹ rai; ỌNOWO Ọghẹnẹ rai ọ sanọ owhai re o wo owhai, eva udevie ahwo kpobi nọ e rọ eva akpọ na.”—Izie. 7:6.

3. Oghẹrẹ uruemu vẹ ahwo Ju a wo kpahe egagọ Ọghẹnẹ okenọ Nehemaya ọ wariẹ zihe ziọ Jerusalẹm?

³ Nọ oke o be nyaharo na, emọ Izrẹl a gbe wo ajọwha ọsosuọ nọ a wo kẹ egagọ Ọghẹnẹ hẹ. Dede nọ ejọ e jariẹ nọ i je ru oreva Ọghẹnẹ ẹsikpobi, oware nọ o mae jọ emọ Izrẹl buobu oja họ epanọ amọfa a re ro rri rai wọhọ egba-egagọ ukpenọ a rẹ tẹrovi epanọ a re ro ru oreva Ọghẹnẹ. Okenọ Nehemaya o ro zihe ze Jerusalẹm orọ avivẹ, yọ o vrẹ oware wọhọ ikpe udhusoi (100) no nọ emọ Izrẹl a ro no igbo Babilọn ze re a wariẹ mu egagọ uzẹme họ. Evaọ oke nana, ọwhọ nọ emọ Izrẹl a wo kẹ egagọ uzẹme ọ wariẹ muhọ ekie kpo no.

4. Eware vẹ nọ e rẹ sai fi obọ họ kẹ omai jọ fuafo ẹsikpobi ma be te ta ẹme kpahe na?

 ⁴ Wọhọ emọ Izrẹl oke anwae, Isẹri Jihova yọ ahwo nọ Ọghẹnẹ o ru fo no. Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo gbe “otu obuobu” na yọ ahwo nọ Ọghẹnẹ o ru fo no, enọ ọ salọ kẹ iruo efuafo. (Evia. 7:9, 14, 15; 1 Kọr. 6:11) Ohwo ọvo ọ rrọ usu mai hi nọ ọ gwọlọ ku uvẹ-ọghọ nana fiẹ wọhọ epanọ emọ Izrẹl a ru. Eme o ti fi obọ họ kẹ omai sẹro uvẹ-ọghọ nana, re ma gbẹ sae jọ ahwo ọfuafo nọ Jihova o re ro ru iruo evaọ egagọ riẹ? Ma te jọ uzoẹme nana ta kpahe eware ene jọ nọ a dhunu te evaọ uzou avọ 13 ọrọ obe Nehemaya na: (1) Ẹwhaha ekpehre usu; (2) iruẹru ukoko na nọ ma rẹ thuke; (3) iruo Uvie na nọ ma rẹ rọ karo; gbe (4) epanọ ma sae rọ rehọ uruemu dhesẹ nọ mai yọ Ileleikristi okekpobi. Joma ta kpahe eware nana unọjọ utọjọ.

5, 6. Ono họ Eliashib avọ Tobaya, kọ fikieme Eliashib avọ Tobaya a rọ kpekpe oma?

⁵ Se Nehemaya 13:4-9. Ahwo nọ a wo iruemu iyoma a wariẹ omai họ, fikiere o rẹ jọ lọlọhọ ẹsikpobi hi re ma sẹro uruemu mai wọhọ ahwo nọ a ru fo no. Roro kpahe Eliashib avọ Tobaya. Eliashib ọ jọ ozerẹ okpehru, Tobaya kọ ohwo Ammọn nọ o wọhọ nọ o je ru iruo evaọ otọ uvie ahwo Pasia evaọ Judia. Tobaya avọ ahwo riẹ a wọso Nehemaya okenọ ọ gwọlọ nọ a rẹ wariẹ bọ etẹmpol Jihova evaọ obọ Jerusalẹm. (Neh. 2:10) Jihova ọ kuvẹ vievie he re ahwo Ammọn a rueva etẹmpol riẹ. (Izie. 23:3) Kọ fikieme Eliashib, ozerẹ okpehru na ọ rọ kẹ Tobaya uvẹ re ọ rria oria jọ evaọ etẹmpol na?

⁶ Tobaya avọ Eliashib a jọ egbẹnyusu ekpekpe. Tobaya avọ ọmọzae riẹ Jehohanan a rehọ emetẹ ahwo Ju, yọ ahwo Ju buobu a jẹ ta ẹme ezi Tobaya. (Neh. 6:17-19) Ọmọ-oruọmọ Eliashib jọ ọ rehọ ọmọtẹ Sanballat nọ ọ jọ osu Sameria, yọ osu ọnana ọ jọ ogbẹnyusu ọkpekpe Tobaya. (Neh. 13:28) Usu okpekpe nana nọ o jọ udevie rai na u ru nọ Eliashib ozerẹ okpehru na ọ rọ kẹ Tobaya nọ ọ rẹ wọso ahwo Ọghẹnẹ na uvẹ rria oria jọ evaọ etẹmpol Ọghẹnẹ. Rekọ Nehemaya ọ kwa ekwakwa Tobaya no etẹmpol na gbolo fihọ otafe, onọ u dhesẹ nọ o dikihẹ ga evaọ egagọ Jihova.

7. Ẹvẹ ekpako na gbe amọfa a be rọ whaha oware nọ o rẹ sae raha usu rai kugbe Jihova?

⁷ Nọ ma roma mudhe kẹ Jihova no na, o gwọlọ nọ oreva Ọghẹnẹ ma rẹ rọ karo ẹsikpobi. Ma gbe bi lele izi riẹ ẹsikpobi hi, ma rẹ sae gbẹ jọ ahwo nọ Jihova o ru fo no ho. Ma rẹ kuvẹ hẹ re usu nọ ma wo kugbe ahwo uviuwou mai u ru omai gbabọkẹ izi Ọghẹnẹ. Ekpako ukoko a bi ru lele ẹme Ọghẹnẹ orọnikọ otoriẹ obọrai hi. (1 Tim. 5:21) Yọ ekpako na a be daoma whaha oware kpobi nọ o rẹ sae raha usu rai kugbe Ọghẹnẹ.—1 Tim. 2:8.

8. Eme u fo nọ idibo Jihova kpobi a rẹ kareghẹhọ kpahe oghẹrẹ ahwo nọ a re lele nyusu?

⁸ U fo nọ ma hae kareghẹhọ nọ “usu uyoma o rẹ raha uruemu ezi.” (1 Kọr. 15:33) Ahwo uviuwou mai jọ a sae gwọlọ nọ ma lele ai ru oware nọ u fo ho. Eliashib o fi emamọ oriruo hotọ kẹ ahwo na keme o fi obọ họ kẹ Nehemaya okenọ a jẹ wariẹ bọ igbẹhẹ Jerusalẹm. (Neh. 3:1) Rekọ nọ oke o be nyaharo na, usu okpekpe nọ Eliashib o wo kugbe amọfa nọ e be gọ Jihova ha gbe Tobaya u te ru nọ o ro ru oware nọ o raha usu riẹ kugbe Ọghẹnẹ. Emamọ egbẹnyusu a rẹ tuduhọ omai awọ ru eware nọ i re ru usu mai kugbe Jihova ga, wọhọ isase Ebaibol, iwuhrẹ enya gbe usiuwoma ota. Ma re rri ahwo uviuwou mai nọ a gwọlọ nọ ma ru oware uwoma ẹsikpobi ghaghae.

9. Fikieme ahwo Livai a rọ dhẹ siọ iruo rai ba evaọ etẹmpol na, kọ amono Nehemaya ọ ta nọ a wha onana ze?

⁹ Se Nehemaya 13:10-13. Evaọ okenọ Nehemaya o zihe ziọ Jerusalẹm, ọ ruẹ nọ ahwo na a gbe je ru unevaze kẹ egagọ Ọghẹnẹ hẹ. Fikinọ oware ovo u je no obọ ahwo na ze he, ahwo Livai na a tẹ nyasiọ iruo rai ba evaọ etẹmpol na je mu okọ obọrai họ. Nehemaya ọ ta nọ isu na a wha onana ze, keme a je ru iruo nọ a kẹ rai hi. O sae jọ nọ isu na a je mi ahwo na azọhọ abọvo-abakpe rai hi hayo a jẹ rehọ onọ a mi kpobọ etẹmpol na ha wọhọ epanọ u fo nọ a re ru. (Neh. 12:44) Fikiere Nehemaya o te ru ọruẹrẹfihotọ re a mi ahwo na azọhọ rai. Ọ tẹ rọ ahwo nọ a re fievahọ mu re a rẹrote uwou nọ a re fi azọhọ nọ a mi họ evaọ etẹmpol na gbe ahwo nọ a te ghale eware nana kẹ ahwo Livai.

10, 11. Oghẹrẹ uvẹ-ọghọ vẹ idibo Ọghẹnẹ a wo nọ a rẹ rọ tha egagọ uzẹme uke?

¹⁰ Eme ma rẹ sai wuhrẹ no onana ze? Ikuigbe nana e kareghẹhọ omai nọ ma wo uvẹ-ọghọ nọ ma rẹ rọ rehọ ekwakwa mai ru unevaze kẹ ẹnyaharo iruo Uvie na. (Itẹ 3:9) Ma tẹ be hai ru unevaze rọ tha iruo Jihova uke, yọ oware nọ Jihova ọ kẹ omai ma be wariẹ zihe kẹe na. (1 Irv. 29:14-16) Ẹsejọhọ, ma sai roro nọ ma wo kabikọ onọ ma ti ro ru unevaze he, rekọ ma tẹ ginẹ gwọlọ kẹ, mai kpobi ma wo oware jọ nọ ma rẹ sae kẹ.—2 Kọr. 8:12.

¹¹ Evaọ ikpe buobu, uviuwou jọ o jẹ hai zizie ọzae-avọ-aye jọ nọ a rrọ ekobaro obọdẹ re a kuomagbe ae re emu ẹsiẹvo ẹkpoka. Dede nọ ọsẹgboni na a wo emọ eree, oni uwou na ọ jẹ hae ta nọ, “Nọ a te bi there emu kẹ imakpe, kọ okpoware o rrọ nọ a te fi unu imava bae?” Ẹsejọhọ ma sai roro nọ emu nọ ohwo ọ rẹ re ẹsiẹvo ẹkpoka u te oware ovo ho, rekọ oware nana o da ekobaro obọdẹ na ẹro fia. Yọ omakugbe ekobaro obọdẹ nana o wha oghale ulogbo se uviuwou na. Ikuigbe rai i fi obọ họ kẹ emọ uviuwou na wo ẹnyaharo ziezi evaọ egagọ Ọghẹnẹ. U ru nọ emọ na kpobi a ro zihe ruọ ekobaro oke-kpobi.

12. Emamọ oriruo vẹ ekpako gbe idibo iruiruo na a bi fihotọ?

¹² Ma rẹ sai wuhrẹ oware ofa no oware nọ Nehemaya o ru na ze. Ekpako gbe idibo iruiruo nọ e rrọ ikoko sa-sa nẹnẹ a rẹ kobaro evaọ iruo Uvie na wọhọ epanọ Nehemaya o ru na. Oriruo rai o re fi obọ họ kẹ amọfa evaọ ukoko na. Ekpako na a be rọ enẹ rọ aro kele oriruo Pọl ukọ  na re. Pọl ọ tha egagọ Ọghẹnẹ uke jẹ kẹ ibe Ileleikristi riẹ ọkpọvio nọ o fo. Wọhọ oriruo, ọ ta ẹme sa-sa kpahe epanọ Ileleikristi a re ro ru unevaze.—1 Kọr. 16:1-3; 2 Kọr. 9:5-7.

13. Ẹvẹ ahwo Ju jọ a je ro gbabọkẹ Ẹdijala?

¹³ Se Nehemaya 13:15-21. Ma tẹ roma kẹ ilale efe gahrọ u re ru omai siuke kpemu evaọ egagọ Ọghẹnẹ. Wọhọ epanọ o rrọ Ọnyano 31:13, Ẹdijala kpobi ọ jẹ hae kareghẹhọ emọ Izrẹl nọ ae omarai yọ ahwo nọ Ọghẹnẹ ọ salọ. Ẹdijala na ọ jọ ẹdẹ nọ a re ro ru egagọ uviuwou, lẹ, je roro didi kpahe izi Ọghẹnẹ. Rekọ ahwo jọ evaọ oke Nehemaya, a rehọ Ẹdijala na wọhọ ẹdẹ ọfa gheghe nọ a re ro kpohọ okọ hayo iruẹru obọrai. A jẹ daezọ egagọ Ọghẹnẹ hẹ. Nọ Nehemaya ọ ruẹ oware nọ a bi ru, ọ tẹ jẹ hai le ehreki kpo evaọ owọwọ ẹdẹ nọ okiokiọ riẹ o rrọ Ẹdijala kẹsena ọ vẹ kare inuẹthẹ ẹwho na.

14, 15. (a) Eme ọ rẹ sae via nọ ma tẹ be rọ oke mai kpobi kọ okọ? (b) Ẹvẹ ma sae rọ rueva eriosehọ Ọghẹnẹ?

¹⁴ Eme ma rẹ sai wuhrẹ no oriruo Nehemaya ze? Ojọ họ, ma rẹ rọ oke mai kpobi kọ okọ họ. O gbẹ rrọ ere he, ma gbẹ te rọ eva mai kpobi gọ Jihova ha, maero nọ okọ mai o tẹ be nya ziezi. Kareghẹhọ nọ Jesu ọ ta nọ ohwo ọ rẹ sae gbodibo kẹ ilori ivẹ hẹ. (Se Matiu 6:24.) Uvẹ u rovie fihọ kẹ Nehemaya nọ ọ hai ro fe, rekọ eme o ru evaọ okenọ ọ jọ Jerusalẹm? (Neh. 5:14-18) Ukpenọ o duomahọ ekiọthuọ kugbe ahwo Taya gbe ehreki efa, o je fi obọ họ kẹ ibe ahwo Ju riẹ yọ ọ jẹ daoma epanọ o re ro ru odẹ Jihova fo. Epọvo na re nẹnẹ, ekpako gbe idibo iruiruo a be tẹrovi epanọ a re ro fi obọ họ kẹ ukoko na, yọ uruemu rai nana o be were ibe Ileleikristi rai. Onana o wha riẹ ze nọ uyoyou, udhedhẹ, gbe ufuoma o rọ rrọ udevie idibo Ọghẹnẹ.—Izik. 34:25, 28.

¹⁵ Dede nọ Ileleikristi a gbe bi koko Ẹdijala ha, Pọl ọ ta nọ, “ẹdijala eriosehọ ọfa o gbẹ rọ kẹ ahwo Ọghẹnẹ.” O fibae nọ: ‘Ohwo kpobi nọ ọ ruọ eva eriosehọ Ọghẹnẹ na o re siobọno iruo riẹ wọhọ epanọ Ọghẹnẹ o ru.’ (Hib. 4:9, 10) Mai Ileleikristi, ma rẹ sae rueva eriosehọ Ọghẹnẹ nọ ma te bi ru eware nọ e rọwokugbe ẹjiroro riẹ. Kọ whẹ avọ ahwo uviuwou ra, wha be rọ egagọ uviuwou, iwuhrẹ enya, gbe iruo usiuwoma ota na karo? Ma rẹ sae rọ uruemu dhesẹ kẹ ahwo nọ ma gbẹ rrọ iruo hayo nọ ma gbẹ be thueki nọ ma rọ egagọ mai zaharo ho, maero nọ a gbe wo adhẹẹ kẹ orọwọ mai hi. Wọhọ odẹme, o gwọlọ nọ ma rẹ ‘kare inuẹthẹ ẹwho na je le ihreki Taya na ruọ otafe’ re ma sae rọ egagọ Ọghẹnẹ karo. Fikinọ a ru omai fo no, o gwọlọ nọ ma rẹ nọ omamai nọ, ‘Kọ oghẹrẹ uzuazọ nọ me bi yeri u dhesẹ nọ mẹ yọ ohwo nọ Ọghẹnẹ ọ salọ?’—Mat. 6:33.

16. Ẹvẹ emọ Izrẹl nọ a ru fo no a je ti ro ku oka nọ a re ro vuhu ae fiẹ evaọ oke Nehemaya?

¹⁶ Se Nehemaya 13:23-27. Evaọ oke Nehemaya, ezae Izrẹl a jẹ rehọ eyae erẹwho efa. Oke ọsosuọ nọ Nehemaya o ro zihe ziọ Jerusalẹm, o ru nọ ekpako Izrẹl kpobi a rọ whobọ họ obe inọ ahwo Izrẹl a te rehọ eyae erẹwho efa ha. (Neh. 9:38; 10:30) Rekọ nọ imikpe jọ e vrẹ no, Nehemaya ọ tẹ ruẹ nọ ahwo Izrẹl a be rehọ ahwo erẹwho efa, nọ oke o be nyaharo na a gbe ti vuhu ai wọhọ ahwo orẹwho nọ Ọghẹnẹ ọ salọ họ. Emọ nọ eyae erẹwho efa a yẹ kẹ ahwo Izrẹl a be sai se hayo ta ẹvẹrẹ Hibru hu. Kinọ a tẹ kpako no, kọ a te sai dhesẹ omarai nọ ae yọ ahwo Izrẹl? Manikọ a ti se omarai ahwo  Ashdọd, Ammọn, hayo Moab? Nọ a gbẹ riẹ ẹvẹrẹ Hibru hu, kọ a te sai wo otoriẹ Uzi Ọghẹnẹ? Kọ ẹvẹ a te sae rọ riẹ Jihova jẹ salọ nọ a rẹ gọe viukpọ eghẹnẹ erue nọ ini rai a be gọ? O gwọlọ nọ a re ru oware jọ kpahe onana kpata kpata, yọ Nehemaya o gine ru oware na.—Neh. 13:28.

17. Ẹvẹ esẹgbini a sai ro fi obọ họ kẹ emọ rai wo usu okpekpe kugbe Jihova?

¹⁷ Nẹnẹ, ma rẹ daoma ru ọkpọ oware nọ Nehemaya o ru na, re ma rọ ere fi obọ họ kẹ emọ mai wo uruemu nọ u fo nọ Oleleikristi o re wo. Whai esẹgbini, wha nọ omarai nọ, ‘Ẹvẹ emọ mẹ a riẹ “emamọ ẹrounu” na te, koyehọ iwuhrẹ Ebaibol na? (Zef. 3:9) Kọ ẹme nọ ọ be hai no emọ mẹ unu ze u dhesẹ nọ ẹzi Ọghẹnẹ ọ be kpọ ae manikọ ọrọ akpọ na?’ Udu u whrehe owhẹ hẹ o tẹ make rọnọ emọ na a be riẹ ru te evaọ abọjọ họ. O rẹ rehọ oke re ohwo ọ sae riẹ epanọ a rẹ ta ẹvẹrẹ ọfa, maero nọ eware sa-sa nọ e rẹ rehọ iroro riẹ e tẹ wariẹ iẹe họ. Emọ ra a be rẹriẹ ovao dhe eware buobu nọ o rẹ sae lẹliẹ ai ru oware nọ u fo ho. Fikiere, daoma hae rehọ oke Egagọ Uviuwou gbe oke ofa kpobi fi obọ họ kẹ emọ ra re a sai wo usu okpekpe Jihova. (Izie. 6:6-9) Ta kẹ ae kpahe irere nọ ma re wo nọ ma tẹ hẹriẹ omamai no akpọ Setan. (Jọn 17:15-17) Hae daoma ta ẹme nọ o re te ai udu.

18. Fikieme o jẹ rọnọ obọ esẹgbini o mae rrọ, otẹrọnọ emọ rai a rẹ roma mudhe kẹ Jihova?

¹⁸ Riẹ nọ ọmọ kpobi ọ rẹ jiroro na kẹ omariẹ sọ ọ rẹ gọ Jihova. O make rrọ ere na, eware buobu e riẹ nọ esẹgbini a rẹ sai ru. Ejọ rai họ, emamọ oriruo nọ a re fihotọ, izi nọ a re fihọ kẹ ae gbe ẹme nọ a re lele ae ta kpahe oware nọ o rẹ sai no iroro nọ a jẹ kpobi ze. Esẹgbini, re emọ rai a sae roma mudhe kẹ Jihova, obọrai o mae rrọ. O gwọlọ nọ wha re fi obọ họ kẹ ai wo jẹ sẹro uruemu Oleleikristi rai. Uzẹme, o gwọlọ nọ mai kpobi ma rẹ daoma sẹro “iwu” mai, koyehọ iruemu nọ amọfa a rẹ rọ riẹ nọ mai yọ Ileleikristi.—Evia. 3:4, 5; 16:15.

19, 20. Ẹvẹ Jihova ọ sae rọ kareghẹhọ omai?

¹⁹ Malakae ọruẹaro na, nọ ọ jọ evaọ oke Nehemaya ọ ta nọ a “kere obe ekareghẹhọ . . . kpahọ enọ e be dhẹ-ozọ ỌNOWO na, je bi roro odẹ riẹ.” (Mal. 3:16, 17) Ahwo nọ a you Jihova jẹ be dhozọ riẹ, a te thọrọ iẹe ẹro vievie he.—Hib. 6:10.

²⁰ Nehemaya ọ lẹ nọ: “O, Ọghẹnẹ mẹ, kareghẹhọ omẹ, fiki ewoma.” (Neh. 13:31) Wọhọ Nehemaya, Jihova o ti kere odẹ mai fihọ obe ekareghẹhọ riẹ nọ ma tẹ be hae whaha ekpehre usu, tha iruẹru ukoko na uke, rọ iruo Uvie na karo jẹ be rọ uruemu mai dhesẹ ẹsikpobi nọ mai yọ Ileleikristi. Joma hae ‘nọ oma mai sọ ma ghine kru orọwọ mai.’ (2 Kọr. 13:5) Nọ ma rrọ ahwo nọ Jihova ọ salọ na, ọ te kareghẹhọ omai fiki ewoma mai nọ ma tẹ sẹro usu mai kugbei.