BANTU ya Yeruzalemi ke tuba-tuba. Nzenza mosi ya me zabana ke zinga na suku mosi ya tempelo. Balevi ke yambula bisalu na bo. Na kisika nde bantwadisi ya Bayuda kudipesa na mambu ya lusambu, bo ke sala mumbongo na kilumbu ya Kisabatu. Bantu mingi ya Izraele ke kwelana ti bantu yina kele ve Bayuda. Yai kele kaka mwa mambu ya mbi yina Nehemia monaka ntangu yandi vutukaka na Yeruzalemi, ntangu fioti na nima ya mvu 443 N.T.B.​—Neh. 13:6.

2. Inki mutindu bantu ya Izraele kumaka dikanda yina bo santisaka?

² Izraele vandaka dikanda yina kudipesaka na Nzambi. Na mvu 1513 N.T.B., bantu ya Izraele vandaka na mpusa ya ngolo ya kulungisa luzolo ya Yehowa. Bo tubaka nde: ‘Beto ta sala mambu yonso yina Yehowa me tuba.’ (Kub. 24:3) Yo yina, Nzambi santisaka bo, disongidila tulaka bo na kingenga sambu na kuvanda bantu yina yandi ponaka. Yo vandaka dibaku ya mbote kibeni! Bamvula makumi iya na nima, Moize yibusaka bo nde: ‘Beno kele bantu ya santu sambu na Yehowa Nzambi na beno, mpi Yehowa Nzambi na beno me solaka beno na kukuma bantu na yandi, kima na yandi mosi kibeni na kati ya bantu yonso ya nsi-ntoto.’​—Kul. 7:6.

3. Inki vandaka nkadilu ya kimpeve ya Bayuda ntangu Nehemia kwisaka na Yeruzalemi sambu na mbala ya zole?

³ Diambu ya mawa, kiese yina bantu ya Izraele vandaka ti yo na luyantiku ya kuvanda dikanda ya santu zingaka ve mingi. Ata yo vandaka ntangu yonso ti mwa bantu yina vandaka kusadila Nzambi, Bayuda mingi kumaka kutula dikebi mingi na kumonana bantu ya santu to ya me kudipesaka, na kisika ya kusosa kusala luzolo ya Nzambi. Ntangu Nehemia kwisaka na Yeruzalemi sambu na mbala ya zole, bamvula kiteso ya nkama mosi lutaka tuka ndambu ya Bayuda ya kwikama yina katukaka na Babilone vutukaka na Yeruzalemi sambu na kuvutula lusambu ya kieleka. Na mbala yai diaka, kikesa ya dikanda yai sambu na mambu ya kimpeve yantikaka kumana.

4. Inki mambu beto ta tadila ya lenda sadisa beto na kulanda kuvanda bantu yina bo me santisaka?

⁴ Bonso bantu ya Izraele, bubu yai Bambangi ya Yehowa  kele bantu yina Nzambi me santisaka. Yo vanda Bakristu yina bo me tulaka mafuta to bayina kele na ‘kibuka ya nene,’ bo yonso kele ya santu, disongidila Nzambi me tulaka bo na kingenga sambu na kisalu ya santu. (Kus. 7:9, 14, 15; 1 Bak. 6:11) Bonso bantu ya Izraele, ata muntu mosi ve na kati na beto ta zola kuvidisa dibaku ya kuvanda bantu yina bo me santisaka. Inki lenda sadisa beto na kubuya nde diambu yina kukumina beto, na mpila nde beto landa kuvanda bantu ya santu mpi bayina Yehowa lenda sadila na kisalu na yandi? Na kulonguka yai, beto ta tadila mambu iya yina bo me tubila na Nehemia kapu ya 13: (1) Kubuya banduku ya mbi; (2) kupesa maboko na organizasio ya Nzambi; (3) kutula mambu ya kimpeve na kisika ya ntete; mpi (4) kutanina zina na nge ya Mukristu. Ntangu yai, bika beto tadila diambu mosi mosi.

5, 6. Eliashibi ti Tobia vandaka banani, mpi ziku sambu na nki Eliashibi salaka kinduku ti Tobia?

⁵ Tanga Nehemia 13:4-9. Sambu beto ke zinga na nsi-ntoto yina me fuluka ti bantu yina kele ve ya santu, yo kele ve pete sambu na kubikala ya santu. Beto tadila mbandu ya Eliashibi mpi Tobia. Eliashibi vandaka nganga-nzambi ya nene, mpi Tobia vandaka muntu ya Amoni mpi ziku nsadi na Yudea, mbanza yina bantu ya Persia vandaka kuyala. Tobia mpi banduku na yandi telaminaka bikesa ya Nehemia sambu na kutunga diaka bibaka ya Yeruzalemi. (Neh. 2:10) Nsiku buyisaka na bantu ya Amoni na kukota na kibansala ya tempelo. (Kul. 23:3) Ebuna, sambu na nki nganga-nzambi ya nene pesaka Tobia, muntu ya mutindu yina, kisika na nzo ya madia na tempelo?

⁶ Tobia kumaka nduku ya ngolo ya Eliashibi. Tobia mpi mwana na yandi ya bakala Yohanani, kwelaka bankento ya Bayuda, mpi Bayuda mingi vandaka kutuba mambu ya mbote sambu na Tobia. (Neh. 6:17-19) Mosi ya batekolo ya Eliashibi kwelaka mwana-nkento ya Sanebalati, guvernere ya Samaria yina vandaka nduku ya ngolo ya Tobia. (Neh. 13:28) Bangwisana yai lenda tendula kikuma yina nganga-nzambi ya nene, Eliashibi, bikaka nde mutelemini yina vandaka ve Mukristu kuvanda ti bupusi na zulu na yandi. Kansi Nehemia monisaka kwikama na Yehowa na mutindu yandi losaka bima yonso ya nzo ya Tobia, na nganda ya nzo ya madia.

7. Bankuluntu mpi bampangi ya nkaka ke salaka inki sambu na kubebisa ve dibaku na bo ya kuvanda bantu ya santu na meso ya Yehowa?

⁷ Sambu beto me kudipesaka na Yehowa Nzambi, ntangu yonso beto fwete vanda ya kwikama ntete-ntete na yandi. Sambu beto landa kuvanda bantu yina yandi me santisaka, beto fwete zitisa bansiku na yandi ya lunungu. Beto fwete bika ve nde bangwisana na beto ti bantu ya dibuta kufwa minsiku ya Biblia. Bankuluntu ke twadisamaka na mabanza ya Yehowa kansi ve na bangindu to mawi na bo mosi. (1 Tim. 5:21) Bo ke kebaka na kusala ve mambu yina lenda bebisa dibaku na bo ya kuvanda ya santu na meso ya Nzambi.​—1 Tim. 2:8.

8. Inki bansadi ya Yehowa yonso ya me kudipesaka fwete vila ve na yina me tala banduku?

⁸ Beto fwete vila ve nde: “Banduku ya mbi ke bebisaka bikalulu ya mbote.” (1 Bak. 15:33) Bampangi na beto ya nkaka ya dibuta lenda vanda ti bupusi ya mbi na luzingu na beto. Eliashibi bikaka mbandu ya mbote na mutindu yandi sadisaka Nehemia na kutunga diaka bibaka ya Yeruzalemi. (Neh. 3:1) Kansi yo ke monana nde na nima ya bamvula, bupusi ya mbi ya Tobia mpi ya bankaka pusaka Eliashibi na kusala diambu yina kumisaka yandi mvindu na meso ya Yehowa. Banduku ya mbote ke siamisaka beto na kulanda kusala mambu ya mbote na luzingu na beto ya Bukristu, mu mbandu kutanga Biblia, kukwenda na balukutakanu ya Bukristu, mpi kusamuna. Beto ke zolaka mpi ke tondaka mingi bampangi ya dibuta yina ke pusaka beto na kusala mambu ya mbote.

9. Inki bangidika vandaka kusalama diaka ve na tempelo, mpi Nehemia pesaka banani foti?

⁹ Tanga Nehemia 13:10-13. Yo ke monana nde, ntangu Nehemia vutukaka na Yeruzalemi  yandi monaka nde bantu yambulaka kupesa makabu sambu na bisalu ya tempelo. Sambu Balevi vandaka diaka ve kubaka lusadisu, bo yambulaka mikumba na bo mpi vutukilaka bisalu na bo ya bilanga. Nehemia pesaka foti na bilandi ya bamfumu sambu na diambu yina. Yo ke monana nde, bo vandaka ve kulungisa mikumba na bo. Mbala ya nkaka, bo vandaka diaka ve kukongula ndambu ya kumi na bantu to bo vandaka kukongula kansi bo vandaka ve kutinda yo na tempelo, mutindu yo lombaka nde bo sala. (Neh. 12:44) Yo yina, Nehemia bakaka bangidika sambu nde bo landa kukongula ndambu ya kumi, mpi yandi ponaka babakala yina bo lendaka kutudila ntima sambu na kupesa Balevi ndambu ya kumi.

10, 11. Inki dibaku bantu ya Nzambi kele ti yo sambu na kupesa maboko na lusambu ya kieleka?

¹⁰ Inki dilongi beto lenda baka na diambu yina? Beto fwete vila ve nde beto kele na dibaku ya kukumisa Yehowa ti bima na beto ya mbalu. (Bing. 3:9) Ntangu beto ke pesaka makabu sambu na kupesa maboko na kisalu na yandi, beto ke vutudilaka Yehowa bima na yandi mosi. (1 Bans. 29:14-16) Beto lenda yindula ve nde sambu beto kele ti bima fioti ya kupesa, makabu na beto kele fioti kibeni sambu na kukumisa Yehowa. Kansi, kana beto kele na luzolo ya kupesa, yandi ta vanda na kiese ya kundima dikabu na beto.—2 Bak. 8:12.

¹¹ Na nsungi ya bamvula mingi, dibuta mosi ya bana nana vandaka ti kikalulu ya kubingisa bankwelani mosi ya minunu yina vandaka bapasudi-nzila ya nene, na kukwisa kudia ti bo mbala mosi na mposo. Mama na bo vandaka kutuba nde: “Yo ta sala inki kana mono yika malonga zole ya nkaka na mesa yina bantu kumi ke diaka?” Kupesa muntu madia mbala mosi na mposo lenda monana bonso kima mosi ya fioti, kansi bapasudi-nzila yina vandaka na ntonda mpenza sambu na kikalulu ya kuyamba banzenza yina bo monisilaka bo! Bo vandaka mpi lusakumunu sambu na dibuta yina. Bangogo na bo ya kikesa mpi baeksperiansi na bo sadisaka bana yina na kuyela na kimpeve. Na nima, bana yonso yantikaka kusala kisalu ya ntangu yonso.

12. Bampangi-babakala yina kele ti mikumba na dibundu ke pesaka inki mbandu ya mbote?

¹² Dilongi ya nkaka kele nde: Bonso Nehemia, bampangi-babakala yina kele ti mikumba bubu yai, fwete baka ntwala sambu na kupesa maboko na organizasio ya Nzambi. Mbandu na bo ke natilaka bampangi ya nkaka ya dibundu mambote. Na diambu yai, bankuluntu ke landaka mpi mbandu ya ntumwa Polo. Yandi pesaka maboko na lusambu ya kieleka mpi lutwadisu ya mbote. Mu mbandu, yandi pesaka bandongisila ya mfunu na mutindu ya kupesa makabu.​—1 Bak. 16:1-3; 2 Bak. 9:5-7.

13. Na nki mutindu Bayuda ya nkaka vandaka ve kuzitisa Kisabatu?

¹³ Tanga Nehemia 13:15-21. Kana beto  yantika kudiyangisa mingi sambu na bima ya kinsuni, malembe-malembe kimpeve na beto lenda yantika kukulumuka. Na kutadila Kubasika 31:13, Kisabatu ya konso mposo vandaka kuyibusa bantu ya Izraele nde bo vandaka bantu yina bo me santisaka. Yo lombaka nde bo tula kilumbu ya Kisabatu na kingenga sambu na kusala lusambu ya dibuta, kusamba, mpi kuyindulula Nsiku ya Nzambi. Kansi na bilumbu ya Nehemia, bantu ya nkaka ya Izraele yantikaka kumona kilumbu ya Kisabatu bonso bilumbu yonso ya nkaka​—kilumbu ya kusala mumbongo mutindu bo me yikanaka. Bo tulaka mambu ya lusambu na nima. Ntangu Nehemia monaka mpidina, yandi kulaka banzenza yina vandaka kukwisa kuteka mpi pesaka ntuma ya kukanga bakielo ya mbanza na nkokila ya kilumbu ya sambanu, na ntwala nde kilumbu ya Kisabatu kuyantika.

14, 15. (a) Inki lenda kumina beto kana beto ke tula ve bandilu na yina me tala kusosa mbongo? (b) Inki mutindu beto lenda kota na kupema ya Nzambi?

¹⁴ Inki beto lenda longuka na mbandu ya Nehemia? Dilongi mosi kele nde, beto fwete tula bandilu na yina me tala kusosa mbongo. Kana ve, kisalu na beto lenda katula beto dikebi, mingi-mingi kana beto ke zolaka yo mingi. Kuvila ve lukebisu ya Yezu ya me tala kusala bonso mpika sambu na bamfumu zole. (Tanga Matayo 6:24.) Nehemia vandaka muntu ya mbongo, kansi inki mutindu yandi sadilaka ntangu na yandi na Yeruzalemi? (Neh. 5:14-18) Na kisika ya kulanda kusala mumbongo ti bantu ya Tire to bantu ya nkaka, yandi kudipesaka na kusadisa bampangi na yandi mpi na kusala mambu yina ta santisa zina ya Yehowa. Mutindu mosi bubu yai, bankuluntu mpi bansadi ya kisalu ke kudipesaka na kusadisa dibundu, mpi bampangi ke zolaka bo sambu na nkadilu yina. Yo yina, bantu ya Nzambi ke zolanaka, ke vandaka na ngemba mpi ke kudiwaka na lutaninu.—Ezek. 34:25, 28.

¹⁵ Ata Biblia ke lombaka ve Bakristu na kuzitisa Kisabatu ya konso mposo, Polo ke zabisa beto nde: “Kele kaka ti kupema ya kisabatu sambu na bantu ya Nzambi.” Yandi ke yika nde: “Muntu yina me kota na kupema ya Nzambi me pema mpi na bisalu na yandi, kaka mutindu Nzambi pemaka na bisalu na yandi.” (Baeb. 4:9, 10) Beto Bakristu lenda kota na kupema ya Nzambi kana beto ke lemfukila yandi mpi ke sala na kuwakana sambu na kunata lukanu na yandi na ntwala. Keti nge ti dibuta na nge ke tulaka lusambu ya dibuta, balukutakanu ya dibundu mpi kisalu ya kusamuna na kisika ya ntete na luzingu na beno? Yo lenda lomba nde beto solula ti mfumu na beto ya kisalu to ti bantu yina beto ke salaka mumbongo ti bo, mingi-mingi kana bo ke monaka ve nde mambu ya kimpeve kele mfunu. Na mutindu ya kifwani, beto lenda ‘kanga bakielo ya mbanza mpi kukula bantu ya Tire’ sambu na kutula mambu ya santu na kisika ya ntete mpi kutudila yo dikebi ya me fwana. Sambu bo me santisaka beto, beto fwete kudiyula nde: ‘Keti mutindu yina mono ke zingaka ke monisaka nde, Yehowa me tulaka mono na kingenga sambu na kisalu na yandi?’​—Mat. 6:33.

16. Na bilumbu ya Nehemia, nki mutindu bantu ya Izraele kuditulaka na kigonsa ya kuvidisa zina na bo ya kuvanda dikanda yina bo me santisaka?

¹⁶ Tanga Nehemia 13:23-27. Na bilumbu ya Nehemia, bantu ya Izraele vandaka kukwela bankento ya banzenza. Ntangu Nehemia kwisaka na Yeruzalemi sambu na mbala ya ntete, yandi lombaka bambuta-bantu yonso na kutula diboko na ngwakana yina bo sonikaka nde bo ta kwelaka ve bankento ya mimpani. (Neh. 9:38; 10:30) Kansi, bamvula fioti na nima, yandi kutaka babakala ya Bayuda kwelaka bankento ya banzenza mpi zolaka kuvidisa zina na bo ya kuvanda bantu yina Nzambi me santisaka! Bana yina bankento ya mimpani vandaka kubuta zabaka ve kutanga to kutuba Kiebreo. Ntangu bo ta yela, keti bo lendaka kuyindula nde bo kele bantu ya Izraele? To keti bo zolaka kuyindula nde bo kele bantu ya Asdodi, ya Amoni, to ya Moabi? Sambu bo zabaka ve ndinga ya Kiebreo, keti bo lendaka kubakisa Nsiku ya Nzambi? Inki mutindu bo lendaka kuzaba Yehowa mpi kupona na kusadila  yandi na kisika ya banzambi ya luvunu yina bamama na bo vandaka kusambila? Yo lombaka kubaka lukanu mosi ya nswalu sambu kusungika mambu, mpi Nehemia salaka mpidina.​—Neh. 13:28.

17. Inki mutindu bibuti lenda sadisa bana na bo na kusala bangwisana ya mbote ti Yehowa?

¹⁷ Bubu yai, beto fwete sala mambu ya mbote sambu kusadisa bana na beto na kubaka zina ya Bakristu. Bibuti, beno kudiyula nde: ‘Keti bana na mono ke tubaka mbote “ndinga ya kukonda mvindu,” ya kele na Masonuku ya kieleka. (Sof. 3:9, NW) Keti masolo yina bana na mono ke taka ke monisaka nde, bo ke twadisamaka na mpeve ya Nzambi to ya nsi-ntoto?’ Kulemba nitu ve kana nge mona nde, kele ti mambu yina bana fwete tomisa. Yo ke bakaka ntangu sambu na kulonguka ndinga mosi, mingi-mingi kana beto kele kisika yina mambu mingi ke katula beto dikebi. Bana na beno ke kutana ti bampasi ya ngolo yina ke tula lukwikilu na bo na kumekama. Yo yina, na ntima-nda yonso sadila Lusambu ya Dibuta mpi mabaku ya nkaka sambu na kusadisa bo na kuyedisa bangwisana ya ngolo ti Yehowa. (Kul. 6:6-9) Beno monisa bana na beno mambote yina bo lenda baka kana bo swaswana ti bantu ya nsi-ntoto ya Satana. (Yoa. 17:15-17) Mpi beno sala bikesa sambu na kusimba ntima na bo.

18. Sambu na nki bibuti ya Bakristu me fwana na kusadisa bana na bo na kudipesa na Yehowa?

¹⁸ Nsuka-nsuka, mwana yandi mosi ta baka lukanu ya kusadila Nzambi to ve. Kansi, kele ti mambu mingi yina bibuti lenda sala. Beno fwete pesa mbandu ya mbote, kumonisa bo pwelele nkadilu ya mbote yina bo fwete monisa, mpi kusadisa bo na kuzaba mambu yina balukanu na bo lenda natila bo. Bibuti, beno mosi me fwana sambu na kusadisa bana na beno na kudipesa na Yehowa, muntu ya nkaka ve. Bo kele na mfunu ya lusadisu na beno sambu na kuzwa zina ya Bakristu mpi kutanina yo. Ya kieleka, beto yonso fwete keba na mpila nde beto vidisa ve “bilele na [beto] ya zulu,” disongidila bikalulu mpi minsiku yina ke monisaka nde beto kele balongoki ya Kristu.​—Kus. 3:4, 5; 16:15.

19, 20. Inki beto lenda sala sambu Yehowa kuyibuka beto ‘sambu na mambu ya mbote’?

¹⁹ Mosi ya bantu yina zingaka na bilumbu ya Nehemia kele profete Malashi, yina tubaka nde: “Mukanda mosi ya ngibuka yantikaka kusonama . . . sambu na bayina ke tinaka Yehowa boma mpi sambu na bayina ke yindulaka na zina na yandi.” (Mal. 3:16, 17, NW) Nzambi ta vila ve ata fioti bantu yina ke tinaka yandi boma, ke zitisaka yandi mpi ke zolaka zina na yandi.​—Baeb. 6:10.

²⁰ Nehemia sambaka nde: ‘Nzambi na mono, yibuka mono sambu na mambu ya mbote.’ (Neh. 13:31) Bonso Nehemia, zina na beto ta kota na mukanda ya ngibuka ya Nzambi kana beto landa kubuya banduku ya mbi, kupesa maboko na organizasio ya Nzambi, kutula mambu ya kimpeve na kisika ya ntete, mpi kutanina zina na beto ya Bakristu. Beto fwete “landa na kudimeka sambu na kuzaba kana [beto] kele na lukwikilu.” (2 Bak. 13:5) Kana beto sala bikesa sambu na kulanda kuvanda bantu yina Yehowa me santisaka, yandi ta yibuka beto ‘sambu na mambu ya mbote.’