1. Nĩ maũndũ marĩkũ moru Nehemia aakorire acoka Jerusalemu? (Rora mbica kĩambĩrĩria-inĩ gĩa gĩcunjĩ gĩkĩ.)

ANDŨ thĩinĩ wa Jerusalemu nĩ amaku. Nĩkĩ hihi? Mũndũ ũmwe ũtarĩ Mũyahudi na ũtetigĩrĩte Ngai ahetwo nyũmba thĩinĩ wa hekarũ. Alawii nĩ matiganĩirie wĩra ũrĩa maheeirũo. Handũ ha athuri gũtongoria ũthathaiya-inĩ, nĩ biacara marahũũra mũthenya wa Thabatũ. Aisiraeli aingĩ nĩ mahikanĩtie na andũ matarĩ Ayahudi. Macio nĩ mamwe ma maũndũ moru marĩa Nehemia aakorire magĩthiĩ na mbere thĩinĩ wa Jerusalemu rĩrĩa aacokire kuo kahinda kanini thutha wa mwaka wa 443.—Neh. 13:6.

2. Aisiraeli maatuĩkĩre rũrĩrĩ rwamũre atĩa?

² Rũrĩrĩ rwa Isiraeli nĩ rweyamũrĩire Ngai. Mwaka-inĩ wa 1513 Aisiraeli maarĩ na wendi mũnene mũno wa gwathĩkĩra Jehova. Moigire ũũ: “Maũndũ macio mothe Jehova oigĩte-rĩ, nomo tũrĩĩkaga.” (Tham. 24:3) Nĩ ũndũ ũcio, Ngai akĩmaamũra, kana akĩmatua andũ ake. Na githĩ kĩu gĩtiarĩ gĩtĩo kĩnene! Mĩaka mĩrongo ĩna thutha ũcio, Musa nĩ aamaririkanirie ũndũ ũcio. Aamerire ũũ: “Wee nĩwe rũrĩrĩ rũamũrĩirũo Jehova Ngai waku; nake Jehova Ngai waku agũthurĩte ũtuĩke rũrĩrĩ rũĩ bata mũno rũamũrĩirũo we mwene gũkĩra ndũrĩrĩ iria ingĩ ciothe itũũraga gũkũ thĩ.”—Gũcok. 7:6.

3. Ayahudi matariĩ atĩa kĩĩroho rĩrĩa Nehemia acokire Jerusalemu riita rĩa kerĩ?

³ Ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ, thutha wa kahinda kanini kĩyo kĩrĩa Aisiraeli maarĩ nakĩo nĩ ũndũ wa gũkorũo marĩ rũrĩrĩ rwamũre nĩ gĩathirire. O na gũtuĩka gũtirĩ hĩndĩ kwaagaga mũndũ ũmwe ũmwe watungatagĩra Ngai-rĩ, Ayahudi aingĩ nĩ arĩa meetuaga athingu o na gũtuĩka matiekaga wendi wa Ngai. Rĩrĩa Nehemia aacokire Jerusalemu riita rĩa kerĩ, mĩaka ta igana rĩmwe nĩ yahĩtũkĩte kuuma matigari ma Ayahudi ehokeku macoka kuuma Babuloni nĩguo magaacokie ũthathaiya wa ma. Ihinda rĩu o narĩo kĩyo kĩa rũrĩrĩ rũu maũndũ-inĩ ma kĩĩroho nĩ gĩathirĩte.

4. Nĩ maũndũ marĩkũ tũkwarĩrĩria mangĩtũteithia gũtũũra tũrĩ andũ mamũrĩtwo?

⁴ O ta Aisiraeli, Aira a Jehova ũmũthĩ nĩ maamũrĩtwo  nĩ Ngai. Akristiano aitĩrĩrie maguta na arĩa a “kĩrĩndĩ kĩingĩ” nĩ atheru, makaamũrũo nĩ ũndũ wa ũtungata mũtheru. (Kũg. 7:9, 14, 15; 1 Kor. 6:11) Gũtirĩ o na ũmwe witũ ũngĩenda gũthũkia ũrata wake na Ngai ta ũrĩa Aisiraeli meekire. Nĩ kĩĩ kĩngĩtũteithia kwĩgitĩra ũndũ ta ũcio ndũgatũkore na nĩguo tũikarage tũrĩ atheru na tũrĩ andũ magĩrĩire gũtungatĩra Jehova? Ibuku rĩa Nehemia mũrango wa 13 nĩ rĩarĩrĩirie maũndũ mana marĩa mangĩtũteithia. Maũndũ macio nĩ: (1) Gwĩthema thiritũ njũru; (2) kũnyita mbaru mĩbango ya kĩũngano; (3) kũiga maũndũ ma kĩĩroho mbere; na (4) kũgitĩra rũũri rwaku rwa Gĩkristiano. Rĩu rekei twarĩrĩrie maũndũ macio.

5, 6. Eliashibu na Tobia maarĩ a, na kwahoteka nĩ kĩĩ gĩatũmĩte makorũo maarĩ arata?

⁵ Thoma Nehemia 13:4-9. Tondũ tũthiũrũrũkĩirio nĩ maũndũ matarĩ matheru-rĩ, ti ũndũ mũhũthũ gũikara tũrĩ atheru. Ta wĩcirie ũhoro wa Eliashibu na Tobia. Eliashibu aarĩ mũthĩnjĩri Ngai mũnene, nake Tobia aarĩ Mũamoni, na no kũhoteke ndaarĩ na gaturua kanene ũthamaki-inĩ wa Perisia. Tobia na athiritũ ake nĩ mookĩrĩire Nehemia rĩrĩa aakaga thingo cia Jerusalemu. (Neh. 2:10) Jehova oigĩte atĩ Aamoni matikanaingĩre thĩinĩ wa hekarũ. (Gũcok. 23:3) Nĩ kĩĩ gĩagĩtũmĩte mũthĩnjĩri Ngai mũnene ahe Tobia gĩikaro thĩinĩ wa nyũmba ya kũrĩĩra ya hekarũ?

⁶ Tobia na Eliashibu maarĩ arata a hakuhĩ mũno. Ningĩ Tobia na mũriũ wake Jehohanani maahikĩtie atumia Ayahudi, na Ayahudi aingĩ nĩ maagathagĩrĩria Tobia mũno. (Neh. 6:17-19) Nake mwanake ũmwe wetaga Eliashibu guka, aahikĩtie mwarĩ wa Sanibalati ũrĩa warĩ gavana wa Samaria na mũrata mũnene mũno wa Tobia. (Neh. 13:28) Ũkuruhanu ũcio no ũtũteithie kuona kĩrĩa gĩatũmĩte Eliashibu Mũthĩnjĩri Ngai Mũnene etĩkĩrie mũndũ ũtaarĩ mũthathaiya wa Jehova aikare hekarũ-inĩ. Ĩndĩ Nehemia nĩ onanirie wĩhokeku wake harĩ Jehova na njĩra ya gũikia na nja indo ciothe cia Tobia kuuma nyũmba-inĩ ĩyo ya kũrĩĩra ya hekarũ.

7. Athuri a kĩũngano na Akristiano arĩa angĩ methemaga atĩa gũthũkia ũrata wao na Jehova?

⁷ Tondũ nĩ twĩyamũrĩire Ngai, hingo ciothe wĩhokeku witũ wagĩrĩirũo gũkorũo harĩ Jehova. Tũngĩaga kũrũmĩrĩra mootaro ma Kiugo gĩake, tũtingĩkorũo tũrĩ atheru maitho-inĩ make. Tũtiagĩrĩirũo kũreka wĩhokeku witũ harĩ andũ a famĩlĩ ũtũme twage gwathĩkĩra mootaro ma Bibilia. Athuri a kĩũngano matongoragio nĩ mwĩcirĩrie wa Jehova, no ti mawoni mao. (1 Tim. 5:21) Nĩ methemaga biũ gwĩka ũndũ o wothe ũngĩtũma mage gwĩtĩkĩrĩka nĩ Ngai.—1 Tim. 2:8.

8. Twagĩrĩirũo kũririkana ũndũ ũrĩkũ ũhoro-inĩ wĩgiĩ arata aitũ?

⁸ Nĩ wega kũririkana atĩ ‘thiritũ njũru nĩ ithũkagia mĩtugo mĩega.’ (1 Kor. 15:33) Andũ amwe a famĩlĩ citũ o nao no matũthũkie. Kũrĩ hĩndĩ Eliashibu aarĩ kĩonereria kĩega tondũ nĩ aanyitire Nehemia mbaru biũ rĩrĩa aakaga rĩngĩ thingo cia Jerusalemu. (Neh. 3:1) O na kũrĩ ũguo, nĩ ũndũ wa gũkorũo na ũrata na Tobia na andũ angĩ, nĩ eekire maũndũ maatũmire akorũo na thahu maitho-inĩ ma Jehova. Arata ega matwĩkagĩra ngoro gwĩka maũndũ mega ta gũthoma Bibilia, gũthiĩ mĩcemanio ya Gĩkristiano na kũhunjia. Nĩ tũkenaga mũno nĩ andũ a famĩlĩ arĩa matũhatagĩrĩria gwĩka ũrĩa kwagĩrĩire.

9. Nĩ kĩĩ gĩatũmĩte mĩbango ya hekarũ ĩharagane, na Nehemia aatetirie a?

⁹ Thoma Nehemia 13:10-13. Rĩrĩa Nehemia aacokire Jerusalemu aakorire andũ matigĩte gũtwara mĩhothi hekarũ-inĩ. Nĩ ũndũ wa kwaga ũteithio Alawii nĩ maatiganĩirie wĩra ũrĩa maahetwo, magathiĩ kũruta wĩra mĩgũnda-inĩ yao. Nehemia aatetirie aathani  nĩ ũndũ wa thĩna ũcio tondũ matiarutaga wĩra ũrĩa maahetwo. No kũhoteke mationganagia gĩcunjĩ gĩa ikũmi kuuma kũrĩ andũ kana hihi mongania matiatwaraga hekarũ-inĩ ta ũrĩa maathĩtwo. (Neh. 12:44) Nĩ ũndũ ũcio Nehemia akĩbanga gĩcunjĩ gĩa ikũmi kĩambĩrĩrie kũnganio. Agĩthuura arũme ehokeku matuĩke arori a nyũmba iria ciaigagwo mũthithũ na kũheaga Alawii mĩhothi ĩyo.

10, 11. Andũ a Jehova makoragwo na gĩtĩo kĩrĩkũ gĩa kũnyita mbaru ũthathaiya wa ma?

¹⁰ Tũngĩĩruta atĩa kuumana na ũhoro ũcio? Jehova nĩ atũheete gĩtĩo gĩa kũmũtĩithagia na indo citũ. (Thim. 3:9) Rĩrĩa tũraruta mĩhothi itũ nĩ ũndũ wa gũtwarithia wĩra wake na mbere, tũkoragwo tũkĩmũcokeria o indo ciake. (1 Maũ. 29:14-16) Twahota kwĩyona ta tũtarĩ na indo nyingĩ cia kũheana, ĩndĩ tũngĩkorũo tũrĩ na wendi gũtirĩ mũndũ ũngĩaga kĩndũ gĩa kũruta.—2 Kor. 8:12.

¹¹ Kwa ihinda rĩa mĩaka mĩingĩ, famĩlĩ ĩmwe yarĩ na ciana inyanya nĩ yetaga mũthuri na mũtumia wake akũrũ, arĩa maarĩ mapainia a mwanya nĩguo marĩanĩre hamwe rita rĩmwe o kiumia. Nyina wa ciana icio oigaga atĩ tondũ nĩ aamenyerete kũrugĩra famĩlĩ ĩyo nene, ndangĩaritũhĩirũo nĩ kuongerera irio cia andũ angĩ erĩ. Ũndũ ũcio no woneke ta arĩ kaũndũ kanini, ĩndĩ mapainia acio nĩ maakenaga mũno! Ningĩ famĩlĩ ĩyo nĩ yagunĩkaga mũno tondũ mapainia acio nĩ mameraga maũndũ mega marĩa meeyoneire na magekĩra ciana ciao ngoro ithiĩ na mbere kĩĩroho. Thutha-inĩ ciana cia famĩlĩ ĩyo ciothe nĩ ciaingĩrire ũtungata-inĩ wa hĩndĩ ciothe.

12. Athuri na ateithia a ũtungata maigĩte kĩonereria kĩrĩkũ kĩega?

¹² Ũndũ ũngĩ tũngĩĩruta nĩ ũyũ: O ta Nehemia, ũmũthĩ athuri na ateithia a ũtungata nĩ merutanagĩria kũnyita mbaru mĩbango yothe ya kĩũngano. Arĩa angĩ thĩinĩ wa kĩũngano nĩ magunĩkaga nĩ kĩonereria kĩao. Ningĩ, nĩ megerekanagia na mũtũmwo Paulo. Nĩ aanyitaga mbaru ũthathaiya wa ma na akaheana ũtaaro mwega. Kwa ngerekano nĩ aateithirie Akristiano ũrĩa mangĩka nĩguo mahotage kũruta mĩhothi.—1 Kor. 16:1-3; 2 Kor. 9:5-7.

13. Ayahudi amwe maagĩire Thabatũ kĩene na njĩra ĩrĩkũ?

¹³ Thoma Nehemia 13:15-21. Tũngĩtahwo mũno nĩ maũndũ ma kĩĩmwĩrĩ, kahora kahora maũndũ maitũ ma kĩĩroho no mathũke. Kũringana na Thama 31:13, Thabatũ ya o kiumia yarongoreirio kũririkanagia Aisiraeli atĩ maarĩ andũ aamũre. Mũthenya wa  Thabatũ waagĩrĩirũo kũhũthĩrũo harĩ ũthathaiya wa famĩlĩ, kũhoya, na gwĩcũrania Mawatho ma Ngai. O na kũrĩ ũguo, andũ amwe arĩa maatũraga hĩndĩ ya Nehemia moonaga mũthenya wa Thabatũ ũtariĩ o ta mĩthenya ĩrĩa ĩngĩ, makahũraga biacara o ta ũrĩa meekaga mĩthenya ĩrĩa ĩngĩ. Ũthathaiya wa Jehova ũgĩthiĩ wagĩirũo kĩene. Rĩrĩa Nehemia onire ũrĩa gwathiaga, riũa rĩathũa mũthenya wa gatandatũ akĩhingithia ihingo cia itũũra na akĩingata ahũri biacara arĩa maarĩ ageni, mũthenya wa Thabatũ ũtanaambĩrĩria.

14, 15. (a) Kũngĩthiĩ atĩa tũngĩaga kwĩĩkĩrĩra mĩhaka mĩethere-inĩ itũ ya mbeca? (b) Tũngĩingĩra atĩa thĩinĩ wa kĩhurũko kĩa Ngai?

¹⁴ Tũngĩĩruta atĩa kuumana na Nehemia? Wa mbere nĩ atĩ nĩ twagĩrĩirũo kwĩĩkĩrĩra mĩhaka mĩethere-inĩ itũ ya mbeca. Tondũ tũngĩaga gwĩka ũguo, no tũhĩngĩcwo na njĩra hũthũ kana twage gũtungatĩra Ngai na ngoro yothe, makĩria angĩkorũo nĩ twendete mũno wĩra ũrĩa tũrutaga. Nĩ wega kũririkana atĩ Jesu oigire gũtirĩ mũndũ ũngĩtungatĩra athani erĩ. (Thoma Mathayo 6:24.) O na gũtuĩka Nehemia aarĩ na indo cia kĩĩmwĩrĩ-rĩ, aahũthagĩra mahinda make atĩa thĩinĩ wa Jerusalemu? (Neh. 5:14-18) Handũ ha gũcaria ũrĩa angĩahũrire biacara na andũ a Turo kana andũ angĩ-rĩ, eerutanagĩria gũteithia athathaiya arĩa angĩ na gwĩka maũndũ marĩa mangĩateithirie harĩ gũtĩithia rĩĩtwa rĩa Jehova. No taguo kũrĩ ũmũthĩ, athuri a kĩũngano na ateithia a ũtungata merutanagĩria gwĩka maũndũ marĩa mangĩguna kĩũngano. Nĩ ũndũ ũcio, andũ arĩa angĩ thĩinĩ wa kĩũngano nĩ mamendete na gũkagĩa wendo, thayũ, na ũgitĩri thĩinĩ wa andũ a Ngai.—Ezek. 34:25, 28.

¹⁵ O na gũtuĩka Akristiano matirĩ rungu rwa watho wa Thabatũ ya o kiumia-rĩ, Paulo oigire atĩ “andũ a Ngai nĩmatigarĩirũo nĩ thabatũ ya kũhurũka.” Agĩcoka akiuga atĩ “mũndũ ũrĩa ũrĩkĩtie gũtonya kĩhurũko-inĩ gĩake [Ngai], nĩahurũkĩte o nake agatigana na mawĩra make, o ta ũrĩa Ngai aahurũkire, agĩtigana na mawĩra make.” (Ahib. 4:9, 10) Akristiano no maingĩre kĩhurũko-inĩ kĩa Ngai na njĩra ya kũmwathĩkĩra na kũnyita mbaru muoroto wake. Hihi wee na famĩlĩ yaku nĩ muoyaga na ũritũ ũthathaiya wa famĩlĩ, mĩcemanio ya Gĩkristiano na wĩra wa kũhunjia? Arĩa matwandĩkĩte kana arĩa tũrutithanagia wĩra nao no mage kuona maũndũ macio marĩ ma bata. Nĩ ũndũ ũcio, no tũbatare gũkorũo na ũcamba tũmonie atĩ wĩra wa Jehova nĩguo wa bata mũno harĩ ithuĩ. Ũguo nĩguo Nehemia eekire rĩrĩa aaingatire andũ a Turo na akĩhinga ihingo cia itũũra. Onanirie atĩ Jehova nĩwe warĩ wa bata mũno. Tondũ tũrĩ andũ aamũre na atherie nĩ Ngai-rĩ, tũkũbatara kwĩyũria ũũ: ‘Hihi mũtũũrĩre wakwa nĩ wonanagia atĩ nĩ njigaga Jehova mbere?’—Mat. 6:33.

16. Rũũri rũrĩa ruoonanagia atĩ Aisiraeli nĩ rũrĩrĩ rwamũre rwarĩ ũgwati-inĩ ũrĩkũ hĩndĩ ya Nehemia?

¹⁶ Thoma Nehemia 13:23-27. Matukũ-inĩ ma Nehemia Aisiraeli nĩ maahikagia atumia mataarĩ Ayahudi. Rĩrĩa Nehemia aathire Jerusalemu riita rĩa mbere nĩ maandĩkanĩire na athuri arĩa maatongoragia atĩ Aisiraeli matirĩhikagia atumia matarĩ athathaiya a Jehova. (Neh. 9:38; 10:30) O na kũrĩ ũguo, mĩaka mĩnini thutha ũcio, aakorire Ayahudi mahikĩtie atumia mataarĩ athathaiya a Jehova na makĩria ma ũguo maarĩ hakuhĩ gũthũkia rũũri rũrĩa ruoonanagia atĩ nĩ andũ aamũre a Ngai. Ciana cia atumia acio a ndũrĩrĩ citiahotaga kwaria kana gũthoma Kĩhibirania. Hihi ciana icio ciagimara nĩ cingĩetĩkĩrire gwĩtanio na Aisiraeli kana cingĩeĩtanirie na Ashidodi, Amoni, kana Amoabi? Tondũ citiamenyaga rũthiomi rwa Kĩhibirania-rĩ, hihi nĩ kũngĩahotekire citaũkĩrũo nĩ Watho wa Ngai? Hihi cingĩahotire atĩa kũmenya Jehova nĩguo citue itua rĩa kũmũtungatĩra handũ ha gũtungatĩra ngai cia  maheeni iria ciatungatagĩrũo nĩ maanyina? Ikinya rĩa na ihenya nĩ rĩabataranagia, na Nehemia nĩ oire ikinya rĩu.—Neh. 13:28.

17. Aciari mangĩteithia ciana ciao atĩa igĩe na ũkuruhanu wa hakuhĩ na Jehova?

¹⁷ Mahinda-inĩ maya, nĩ tũrabatara kuoya ikinya rĩrĩa rĩagĩire nĩguo tũteithie ciana citũ cigĩe na rũũri rwa Gĩkristiano. Nĩ wega aciari meyũrie ũũ: ‘Hihi ciana ciakwa nĩ cihotaga kwaria wega “mwarĩrie ũrĩa mwega ũtarĩ wa ndũire” wa ma cia Kiugo kĩa Ngai? (Zef. 3:9) Hihi mĩario ya ciana ciakwa-rĩ, yonanagia iratongorio nĩ roho wa Ngai kana ũrĩa wa gũkũ thĩ?’ Ũngĩona atĩ harĩ handũ ciana ciaku irabatara kũrutĩra wĩra, ndũgakue ngoro. Kwĩruta rũthiomi rwerũ nĩ kuoyaga ihinda, makĩria angĩkorũo mũndũ athiũrũrũkĩirio nĩ maũndũ maramũhĩngĩca. Thĩ nĩ ĩtindĩkagĩrĩria ciana mũno nĩguo iremere Ngai. Nĩ ũndũ ũcio, ũrĩ na ũkirĩrĩria hũthĩra Ũthathaiya wa Famĩlĩ na mĩeke ĩngĩ gũteithia ciana ciaku cikũrie ũkuruhanu wa hakuhĩ na Jehova. (Gũcok. 6:6-9) Tĩtĩrithia bata wa mũndũ gũkorũo arĩ ngũrani na andũ a thĩ ya Shaitani. (Joh. 17:15-17) Wĩrutanĩrie kũhutia ngoro.

18. Nĩkĩ nĩ wĩra wa aciari Akristiano kũhaarĩria ciana ciao nĩguo ciĩyamũrĩre Jehova?

¹⁸ Ma nĩ atĩ, macũngĩrĩro-inĩ o mwana o mwana nĩ arĩĩtuagĩra itua rĩake rĩa gũtungatĩra Jehova. O na kũrĩ ũguo, kũrĩ maũndũ maingĩ aciari mangĩka nĩguo maciteithie. Ũguo nĩ hamwe na gũciigĩra kĩonereria kĩega, gũcitarĩria wega mĩtugo ĩrĩa ĩtarĩ mĩagĩrĩru, na gũciteithia cione moimĩrĩro ma matua moru. Nĩ wega aciari kũririkana atĩ nĩ wĩra wao kũhaarĩria ciana ciao nĩguo citue itua rĩa kwĩyamũrĩra Jehova. Ciana nĩ cibataraga ũteithio wa aciari nĩguo cigĩe na citũũrie rũũri rwa Gĩkristiano. Hatarĩ nganja, ithuothe nĩ tũrabatara gũikara twĩhũgĩte nĩguo tũtikorũo nĩ ‘nguo citũ’ cia mũhaano, nĩcio ngumo na maũndũ marĩa monanagia atĩ tũrĩ arũmĩrĩri a Kristo.—Kũg. 3:4, 5; 16:15.

19, 20. Tũngĩka atĩa nĩguo Jehova atũririkanage nĩ ũndũ wa “maũndũ mega”?

¹⁹ Mũnabii Malaki ũmwe wa arĩa maatũraga hĩndĩ ya Nehemia, oigire ũũ: “Ibuku rĩkĩandĩkwo rĩa gũtũma matũũre maririkanagwo . . . acio metigagĩra Jehova na magacũrania ũhoro wa rĩĩtwa rĩake.” (Mal. 3:16, 17) Ngai ndakariganĩrũo nĩ arĩa mamwĩtigĩrĩte na makenda rĩĩtwa rĩake.—Ahib. 6:10.

²⁰ Nehemia aahoire ũũ: “Ndagũthaitha ũndirikane, wee Ngai wakwa, ũnjĩke maũndũ mega.” (Neh. 13:31) O ta Nehemia, marĩĩtwa maitũ marĩkoragwo ibuku-inĩ rĩa Ngai rĩa kĩririkano angĩkorũo nĩ tũgũthiĩ na mbere gwĩthema thiritũ njũru, kũnyita mbaru mĩbango ya kĩũngano, kũiga maũndũ ma kĩĩroho mbere, na kũgitĩra rũũri rwitũ rwa Gĩkristiano. Rekei tũikarage ‘tũkĩĩgeragia, nĩguo tũkamenya kana no tũtũire twĩtĩkĩtie.’ (2 Kor. 13:5) Twathiĩ na mbere na gũkorũo na ũrata na Jehova tũrĩ andũ ake aamũre, nĩ arĩtũririkanaga nĩ ũndũ wa “maũndũ mega.”