1. ¿Ti Nehemías yˈijx ko jyëmbijty Jerusalén? (Ixë dibujë mä tsyondaˈaky.)

JA JÄˈÄYËTY diˈib Jerusalén ak yëˈë nety jyantsy myaytyaktëp ti tuun jäjtëp mä ja käjpn. Tuˈugë jäˈäy diˈib myëtsipˈäjtypyë Jyobaa të yajmoˈoyë lyugäär parë yˈitët mä ja templë. Ets ja lebitëty të tmastutäˈäytyë ja tuunk diˈib nyikëjxmˈäjttëp. Pënaty nyiwintsënˈäjttëbë judiyëtëjk, të tyëjkëndë negosyë tuumbë sääbëdë sääbëdë ets kyaj tnekypyëjtäˈäktë jëjpˈamë Jyobaa. Ets mayë israelitë tpëktë toxytyëjk diˈib tsoˈondëp wiink nasionk. Tyäˈädë yëˈë ja amay jotmay diˈibë Nehemías yˈijx ko jyëmbijty Jerusalén (Neh. 13:6).

2. ¿Tiko netyë Israel yëˈëjëty tuˈugë käjpn diˈib wäˈäts?

² Israel yëˈë nety tuˈugë nasionk diˈib të nyaywyandaˈagyëty mä Dios. Mä jëmëjt 1513 mä kyajnëm myinyë Jesus, ja israelitëty ojts tkupëktë xondaˈakyˈää xondaˈakyjyot ko tmëdunäˈändë Jyobaa. Duˈun jyënandë: “¡Oy ëëtsëty duˈun ndundëty, extëm ja Dios të tniˈënaˈamën!” (Éx. 24:3, Mʉgoxpʉ ja̱ noky mʉdiˈibʉ jyaayʉn Moisés [MNM]). Të netyë Jyobaa yajwäˈätsëdë mët ko yajwinˈijxtë parë yajkäjpnˈatët. ¡Jantsy mëjë nety nyaxtë! Ko nyajxy 40 jëmëjt, ta Moisés ttukjamyejtsy ja käjpn: “Miitsëty të duˈun yëˈë Dios mwinˈixëtë, ko yëˈë mgäjpnˈatäˈänëtë. Kanääk yëˈë nax käjpn jaa jyayajpääty, mijts duˈun të myajwinˈixtë, duˈunˈaampyts mijts mnaxtëty Dios yëˈë kyäjpn” (Deut. 7:6, MNM).

3. ¿Wiˈixë nety yajpäättë ja judiyëtëjk ko ja Nehemías myëmajtskˈok jyëmbijty Jerusalén?

³ Jotmaymyëët njënäˈänëm ko ja nimaybyë israelitëty kyaj tkuytyuundë ti nety të twandäˈäktë. Yëˈëyë myëmääy myëdäjtë nyayajnaxäˈänëdë wäˈätsjäˈäy ets kyëxëˈëktët ko jantsy Dios mëduundëp. Per tamˈäjt tuˈuk majtsk diˈib kyaj tmastuttë Jyobaa. Ko Nehemías jyëmbijty myëmajtskˈok mä ja käjpn, të nety nyaxy 100 jëmëjt mä ja judiyëtëjk të jyëmbittë Jerusalén parë tˈawdatäˈändë Jyobaa. Per ta jatëgok kyaj jëjpˈam tnekypyëjtaktë Diosë tyuunk.

4. ¿Ti xypyudëkëyäˈänëm taxk pëky parë nnayaˈijtëm wäˈäts?

 ⁴ Duˈun extëm ja israelitëty, nanduˈun tyamë Diosë kyäjpn të dyajwäˈätsy. Të tpëjtaˈaky abëky parë myëdunëdët, duˈun diˈib nëjkxtëp tsäjpotm ets duˈun ja “tëgoy myay ja jäˈäy” (Diˈibʉ Jat. 7:9, 14, 15; 1 Kor. 6:11). Kyaj pën duˈun jyatäˈäny extëm ja israelitëty, diˈibë Jyobaa kyaj nyekyyajnäjxëdë wäˈäts. ¿Ti mbäät nduˈunëm parë kyaj duˈun njäjtëm? ¿Ti xypyudëkëyäˈänëm parë nnayaˈijtëm wäˈäts ets duˈunyëmë Jyobaa nmëduˈunëm? Mä Nehemías kapitulo 13 nnijawëyäˈänëm taxk pëky ti mbäät nduˈunëm: 1) njëjpkudijëmë naymyayë diˈib kyaj yˈoyëty, 2) nyäjkëmë naybyudëkë mä Jyobaa tyuunk, 3) nbëjtakëm jëjpˈam tijatyë Dios jyaˈäjtypy ets 4) xëmë nyajnigëxëˈkëm ko jantsy Dios mëduˈunëm. Min nˈokˈijxëm tuˈugaty.

5, 6. ¿Pën xyëˈäjt Eliasib ets Tobías, ets tidaa ko jantsy oy yˈijttë?

⁵ Tsiptakp nnayaˈijtëm wäˈäts mä jyaˈˈatyë axëkˈäjtën diˈib mbäät xynyinäjxëm. Biiblyë myaytyakypy majtskë jäˈäy, Eliasib diˈib tuun saserdotë wintsën etsë Tobías diˈib ammonitë jäˈäy. Tobías, waˈan kyaj nëgoo kutujkën tmëdäjty mä ja gobiernë diˈib Persia jam Judea. Yëˈë, të nety mëdë jyaˈay tˈoknibëdëˈkpëdë Nehemías parë kyaj jatëgok tnagojtëdë Jerusalén (Neh. 2:10). Ja ammonitë jäˈäyëty, nan kyaj nety mbäät tyëkëdë mä ja templë nyabots (Deut. 23:3). Per ¿tiko ja saserdotë wintsën tnaˈijxy etsë Tobías yˈitët mä ja templë? (Neh. 13:4-9.)

⁶ Tobías jantsy oy yˈijty mëdë Eliasib. Pesë Tobías ets ja yˈuˈunk Jehohanán yëˈë nety të tpëktë judiyë, ets mayë judiyëtëjk oyë nety nyimaytyäˈägëdë (Neh. 6:17-19). Ets ja yˈokmäängë Eliasib, yëˈë nety të tpëky ja nyëëxë Sanbalat, diˈib anaˈamp jam Samaria, diˈibë nety mëët tyuunmuktë Tobías (Neh. 13:28). Pääty, waˈan mët ko jantsy oy yˈijttë, Eliasib tnasˈijxë etsë Tobías diˈibë nety myëtsipˈäjtypyë Diosë kyäjpn yˈitët mä ja templë. Perë Nehemías yaˈijxë ko yëˈë pyuwäˈkë Jyobaa ko tjëduubëtsëëmyë Tobías mët tukëˈëyë myueeblë.

7. ¿Wiˈix mbäädë mëjjäˈäytyëjk etsë wiinkpë Dios mëduumbë nyayaˈitëdë wäˈäts Dios windum?

⁷ Tsojkëp xëmë nmëmëdoˈojëmë Jyobaa ets nbëjtakëm jëjpˈam, pes yëˈë ndukˈijtëmë kyäjpn diˈib të nyaywyandaˈagyëty mä yëˈë. Parë nyajpatëm wäˈäts Jyobaa windum, jëjpˈam ets nbaduˈunëmë yˈanaˈamën. Ninäˈä nganinaxäˈänëmë Biiblyë kyäjpxwijën mët ko oy nˈitäˈänëm mëdë jiiky mëguˈuk. Etsë mëjjäˈäytyëjk diˈib mä naymyujkën, tsojkëp xëmë ttundët tijaty extëmë Jyobaa wyinmay, kyaj extëm yëˈë wyinmaytyë o extëm nyayjawëdë (1 Tim. 5:21). Nan tsojkëp nyaygyuentˈatëdët ets kyaj ti ttundët diˈib tukmastuˈudëdëbë Dios (1 Tim. 2:8).

8. ¿Ti tsojkëp tjamyatsët niˈamukë pënaty të nyaywyandäˈägëdë mä Jyobaa mä twinˈixtë myëtnaymyaayëbë?

⁸ Kyaj mbäät njäˈäytyëgoˈoyëm ko “yëˈë axëëkpë jamyëët yajmäˈtypy ja oyjyaˈayˈat” (1 Kor. 15:33). Näägë jiiky mëguˈuk mbäät xytyuktuˈunëm diˈib kyaj yˈoyëty. Eliasib ojts tmoˈoyë oybyë ijxpajtën ja judiyëtëjk ko tpudëjkë Nehemías mä ojts yaˈˈagojë ja Jerusalén käjpnë nyabots (Neh. 3:1). Perë Tobías ets ja wiink jäˈäyëty kyaj yˈijttë oymyëtnaymyaayëbë parë Eliasib, pääty ttuktuundë diˈib kyaj wyäˈätsëty Jyobaa windum. Yëˈë oybyë mëtnaymyaayëbë xypyudëjkëm parë nduˈunëm tijaty oy, extëm ngäjpxëmë Biiblyë, nëjkxëm mä naymyujkën ets nˈëwäˈkx ngäjpxwäˈkxëm. ¿Ets këdii nmëjjäˈäwëm ets ntsojkëm ja jiiky mëguˈuk diˈib xypyudëjkëm parë nduˈunëmë Diosë tyuunk?

9. ¿Ti jotmay jamˈäjt mä ja templë, ets pënë Nehemías pyokyˈijx?

⁹ Waˈan ko Nehemías jyëmbijty Jerusalén kyaj nety pën nëgoo nyekyˈayak  nyekyˈagonëdë mä ja templë. Pääty ja lebitëty tmastuttë ja tuunk ets ojts nyëjkxnëdë tuumbë mä ja kyam tyuˈu. Nehemías yëˈë pyokyˈijx ja anaˈambëtëjk, waˈan mët ko kyaj tnekyyajmujktë ja diesmë o mët ko kyaj dyäjktë ja meeny mä ja templë (Neh. 12:44). Nehemías ta ttuknibëjtakë parë myukëdë diesmë ets ttuknipëjkyë yetyëjkëty diˈib tyukjotkujkˈäjtypy parë tmoˈoytyët ja lebitëty (Neh. 13:10-13).

10, 11. ¿Wiˈix mbäät nyäjkëmë naybyudëkë mä Diosë tyuunk?

¹⁰ ¿Ti xytyukniˈˈijxëmë tyäˈädë maytyaˈaky? Yëˈë xytyukjamyajtsëm ko mbäät nwintsëˈkëmë Jyobaa ko nyäjkëm tijaty nmëdäjtëm (Prov. 3:9). Ko nyäjkëmë meeny sentääbë parë tyuunk yajtunët, yëˈë nety nmoˈoyëm diˈib yëˈë jyaˈäjtypy (1 Crón. 29:14-16). Mbäät nwinmäˈäyëm ko kyaj ti mëjwiin kajaa nmëdäjtëm diˈib mbäät nyäjkëm, per pën ntsojkënyëˈäjtëm, mbäät niˈamukë nyäjkëm oy yiˈinëm waanë (2 Kor. 8:12).

¹¹ Tuˈugë familyë diˈib niduktujk, kanäk jëmëjt twoowdë kääy ukpë sëmään sëmään tuˈugë kasäädë jäˈäy diˈib të myëjjäˈäyëndë ets tyundë prekursoor espesial. Ja uˈunktääk duˈun ijty xëmë jyënaˈany: “¡Mä kyay nimäjk, kaapy nimäjmajtsk!”. Oy kyaj tyim mëjwiin tyim kajaajëty ja käˈäy ukën diˈib myooytyë tëgok tuˈukpë sëmään, ja prekursoorëty jyantsy myëjjäˈäwëdë. Nan pyudëjkëdë ja familyë ko ttukmëtmaytyaktë eksperiensyë ets tmëjämooytyë ja uˈunk ënäˈk parë wyimbattët mä Diosë tyuunk, ets ok, ta niˈamukë tyëjkëdë tuumbë prekursoor.

12. ¿Ti oybyë ijxpajtën yäjktëbë yetyëjk diˈib të yajtuunkmoˈoytyë mä naymyujkën?

¹² Extëm yajmaytyaˈagyë Nehemías, nan pudëjkëdëbë yetyëjk diˈib të yajtuunkmoˈoytyë mä naymyujkën, yëˈë yäjktëbë ijxpajtën ko tpudëkëdë Diosë kyäjpn ets duˈun ttukˈoyˈattë myëguˈuktëjk. Pënaty tuundëp mëjjäˈäy, yëˈë pyanëjkxtëbë apostëlë Pablo yˈijxpajtën diˈib pyudëjkë Diosë tyuunk ets ojts tnigajpxy wiˈix mbäät yˈayak yˈagonëdë (1 Kor. 16:1-3; 2 Kor. 9:5-7).

13. ¿Ti nety kyaj tkuytyundë nääk ja judiyëtëjk sääbëdë xëë?

¹³ Pën yëˈë nmëmäˈäy nmëdäjëm nmëdatäˈänëm tijaty, mbäät wanaty wanaty xytyukmëjagamgakëmë Jyobaa. Éxodo 31:13 jyënaˈany ko ja israelitëty pyoˈkxtët sääbëdë sääbëdë, yëˈë ijty tukjamyajtsëdëp ko yëˈë tuˈugë käjpn diˈib wäˈäts, pääty ja myëjëxtujk xëëbë, yëˈë nety parë tˈawdattëdë Jyobaa tuk familyë, nyuˈkxtäˈäktët ets tpawinmaytyët  ja Ley. Per ko Nehemías jyukyˈajty, näägë judiyëtëjk duˈunë netyë sääbëdë xëë tˈixtë extëm oytyim diˈibëtyë xëë mä tyun yˈayowdë ets kyaj nety jëjpˈam tnekypyëjtäˈäktë Diosë tyuunk. Ko tˈijxyë Nehemías ti nety tuun jäjtëp, ta tˈëxkajxtääy ja diˈibë nety toˈk yäjktëp mä ja templë ets ojts tniˈanaˈamë parë yˈadukët ja käjpndëjkˈää ja ux mä nety jakumbom kyuxëënyëyaˈany sääbëdë (Neh. 13:15-21).

14, 15. 1) ¿Ti mbäät xyjäjt xykyëbajtëm pën niˈigyë nbaˈoˈktëˈëwëmë meeny sentääbë? 2) ¿Ti mbäät nduˈunëm parë ndëjkëm mä Diosë pyoˈkxtakn?

¹⁴ ¿Ti xytyukniˈˈijxëmë yˈijxpajtënë Nehemías? Tuk pëky, yëˈë ets kyaj nëgoo xëë tiempë nyajnäjxëm parë nˈëxtäˈäyëmë meeny sentääbë. Pes ja tuunk ayoˈon mbäät dyajnaywyaˈkxyëty ja jot korasoon ets mas pën nˈoyjäˈäwëm ja tuunk. Nˈokjamyajtsëm wiˈixë Jesus jyënany mä ja mëduumbë diˈib myëdäjtypy majtskë wyintsën (käjpxë Matewʉ 6:24). Nehemías myëdäjtë meeny sentääbë, ¿per mä dyajnäjxyë xyëë tiempë ko yˈijty Jerusalén? (Neh. 5:14-18.) Kyaj tyëjkë ajuuy adoˈkpë mët ja jäˈäyëty diˈib Tiro o mëdë wiinkpë ajuuy adoˈkpë. Yëˈë pyudëjkë jyiiky myëguˈuk ets dyajwatsyë Diosë xyëë. Nanduˈun tyam ttundë mëjjäˈäytyëjk ets pënaty pyudëjkëdëbë mëjjäˈäy, yëˈë tyuundëp tijaty tyukˈoyˈattëbë myëguˈuktëjk ets pääty yajtsoktë. Ko duˈun ttundë, ta jyaˈˈatyë tsojkën, tuˈugyëˈat ets nyayjawëdë seguurë (Ezeq. 34:25, 28).

¹⁵ Tyam, kyaj nyajtukˈanaˈamëm ets nboˈkxëmë sääbëdë xëë, perë apostëlë Pablo tkujäˈäyë ko “jeˈeyëm wyeˈemynyëm pëjkeˈeky tuˈugë poˈxtakn mä pyoˈxtët ja Diosë jyaˈayëty”. Ets ta yˈakjënany: “Diˈibë të tyëjkënë mä tyäˈädë poˈxtakn es tam pyoˈxnë, të ja tyuunk ttuundäˈäy, dëˈën extëm ja Dios pyeˈxy ko tyuunk ttuundääy” (Eb. 4:9, 10). Dios mëduumbëty mbäät tyëkëdë mä Diosë pyoˈkxtakn ko tmëmëdowdët ets ko tpudëkëdët parë yˈadëwët ti të ttuknibëjtäägë. ¿Mbëjtakypy jëjpˈam mëdë mfamilyë parë xyˈëxpëkëdë Biiblyë, mnëjkxtët mä naymyujkën ets ëwäˈkx käjpxwäˈkxpë? Mbäädë jäˈäy o pënaty mëët nduˈunëm wyinmaytyë ko kyaj jyëjpˈamëty, per tsojkëp mëk ndënäˈäyëm ets nyajnigëxëˈkëm ko Diosë tyuunk yëˈë diˈib mas jëjpˈam. Ko nbëjtakëm jëjpˈamë Jyobaa tyuunk, duˈunxyëp extëm ko Nehemías dyaˈˈadujky ja käjpndëjkˈää ets tˈëxkejxy ja jäˈäyëty diˈib Tiro. Kom të Dios xyajwatsëm, tsojkëbë net nnayajtëˈëwëm: “¿Nyajnigëxëˈkypyëts mäjëtsë njukyˈäjtën ko tëjëtsë Jyobaa xyaˈˈabëkypyëtsëmy parëts nmëdunët?” (Mat. 6:33).

16. ¿Wiˈix ja israelitëty kyaj nëgoo nyekyyaˈëxkäjptë ko yëˈë nety tuˈugë käjpn diˈibë Dios të dyajwäˈätsy?

¹⁶ Ja tiempë mä Nehemías jyukyˈajty, ja israelitëty yëˈë nety të tpëktë toxytyëjk diˈib wiink paˈis tsoˈondëp. Ko yˈojtsy tim jawyiin Jerusalén, ta ja wintsëndëjk ttukfirmaräjttë tuˈugë neky mä twandaktë ko ni yëˈëjëty ets ni wiinkpë judiyëty tkapëkäˈändë toxytyëjk diˈib tsoˈondëp wiink paˈis (Neh. 9:38; 10:30). Per ko ja xëë jëmëjt nyajxy, ta Nehemías tpëjkyë kuentë ko ja israelitëty kyaj nety jeˈeyë të tpëktë toxytyëjk diˈib wiink paˈis, nan kyaj nety nëgoo yˈoknigëxëˈknëdë extëm tuˈugë käjpn diˈib të nyaywyandaˈagyëty mä Dios ets diˈib wäˈäts. Ja yˈuˈunk yˈënäˈkëty kyaj nety tjattë ayuk ebreo ets nan kyaj tjattë letrë. Ets ko nety yaˈkˈabajnëdë, ¿waˈandaa nyayajnaxëdët extëmë israelitë? ¿O nayajnaxanëdëbë nety extëmë asdoditëty, amonitëty o moabitëty? ¿Wiˈixë nety tjaygyukëdët ja Diosë Lyey pën kyaj tjattë ebreo? ¿Ets wiˈixë nety mbäät tˈixyˈattë Jyobaa ets twinˈixtët parë yëˈë tmëdundët ets kyaj yëˈëjëty ja dios diˈib ja tyääk yˈawdäjttëp? Nehemías tsojkˈam tijaty ttuuny parë ja israelitë nyigëxëˈëktët ko jantsy Dios mëduundëp (Neh. 13:23-28).

17. ¿Wiˈix mbäädë tääk teety tpudëkëdë yˈuˈunk yˈënäˈk parë oy yˈittët mëdë Jyobaa?

 ¹⁷ Tyam, tsojkëp nanduˈun nbëjtakëmë winmäˈäny ets nbudëjkëmë uˈunk ënäˈk parë dyajnigëxëˈëktët ets nyayjawëdët ko jantsy Dios mëduundëp. Uˈunktääk uˈunkteety, nayajtëwëdë: “¿Kyäjpxtëbëtsë nˈuˈunk nˈënäˈk ja ayuk diˈib wäˈäts, o ja tuk pëky njënäˈänëm, nuˈunën tjaygyukëdë ja tëyˈäjtën diˈib yajpatp mä Biiblyë ets tnimaytyäˈäktë? ¿Yajnigëxëˈktëp ko pudëjkëdëbë Diosë myëjää mä kyäjpx myaytyakën o yëˈë yajnigëxëˈktëbë naxwinyëdë jäˈäyë wyinmäˈäny?” (Sof. 3:9). Këdii axëëk mnayjawëdë, pën mˈijxtëp ko tsojkëbë mˈuˈunk mˈënäˈk yˈakˈoyët. Pes jekyë tiempë tmënëjkxy ko yajjaty tuˈugë ayuk ets mas ko jyaˈˈaty kanäk pëky ti yajtunäämp. Tijaty jaˈäjtp yä naxwiiny yajtëgoyandëbë uˈunk ënäˈk. Pääty, mëmaˈkxtuktë ets pudëkëdë parë oy yˈittët mëdë Jyobaa extëm ko mDiosˈawdattët mëdë mFamilyë (Deut. 6:6-9). Tukˈixtë wiˈix ttukˈoyˈattët ko tëgatsy jyaˈayˈattët mëdë naxwinyëdë jäˈäy diˈibë Satanás yˈaneˈempy (Fwank 17:15-17). Tundë mëjää parë mˈuˈunk mˈënäˈk xyjotjäˈtëdët.

18. ¿Tiko yëˈëjëtyë tääk teety diˈib mas oy mbäät tpudëkëdë yˈuˈunk yˈënäˈk ets nyaywyandäˈägëdët mä Jyobaa?

¹⁸ Tuˈuk tuˈugë uˈunk ënäˈk këˈëm twinˈixäˈäny pën myëduumbyë Dios o kyaj. Per ta kanäk pëky wiˈix mbäädë tääk teety tpudëkëdë yˈuˈunk yˈënäˈk. Yëˈë nyikëjxmˈäjttëp parë tmoˈoytyëdë oybyë ijxpajtën, ttukmëtmaytyäˈäktët ti kyaj yˈoyëty ets ttukjaygyukëdët wiˈix wyimbëtsëmäˈäny ko ttundët. Tääk teety yëˈë duˈun diˈib mbäät tpudëkëdë yˈuˈunk yˈënäˈk parë nyaywyandäˈägëdët mä Jyobaa. Yëˈë tsyojktëbë mnaybyudëkë parë xëmë dyajnigëxëˈëktët ko jantsy Dios mëduundëp. Duˈunë duˈun, tsojkëp niˈamukë njukyˈäjtëm extëmë Diosë yˈanaˈamën jyënaˈany ets njäˈäyˈäjtëm extëm yëˈë ttseky (Diˈibʉ Jat. 3:4, 5; 16:15).

19, 20. ¿Ti mbäät nduˈunëm parë Dios oy xyjamyajtsëm?

¹⁹ Ja kugajpxy Malaquías diˈib jukyˈäjt ko nanduˈun jyukyˈajtyë Nehemías, jyënany ko “tuˈugë liibrë mä yajjamyetsy ojts yajjääytsyondaˈaky [...] parë pënatyë nety tsyëˈkëdëbë Jyobaa ets parë pënaty winmäˈäyxyëdëp ja xyëë” (Mal. 3:16, 17). Duˈunë duˈun, Dios ninäˈä tkajäˈäytyëgoyaˈany pënaty tsëˈkëdëp ets tsojkëdëbë xyëë (Eb. 6:10).

²⁰ Nehemías nyuˈkxtaky: “Jamyajtskëts, duˈun, Dios miyë, oyëts xyjamyatsët” (Neh. 13:31). Ko njëjpkudijëmë naymyayë diˈib kyaj yˈoyëty, nyäjkëmë naybyudëkë mä Jyobaa tyuunk, nbëjtakëm jëjpˈam tijatyë Dios jyaˈäjtypy ets ko xëmë nyajnigëxëˈkëm ko jantsy Dios mëduˈunëm, ta nëjkx ja nxëëˈäjtëm yajpääty mëdë xyëëjë Nehemías mä Jyobaa të tkujayë pënaty jyamyejtsypy. Apostëlë Pablo jyënany: “Naywyinmäˈänyˈixëdë miitsëty këˈëm, es xyˈixtët pën mmëbëjktëp” (2 Kor. 13:5). Pën nduˈunëmë mëjää parë nyajpatëm mä Jyobaa kyäjpn diˈib wäˈäts, ta oy nëjkx xyjamyajtsëm.