1. Mme ibuotikọ ewe ke ikọt Abasi ẹsineme ẹfiak ẹneme, ndien nso ufọn ke isinyene ndifiak nneme mmọ?

KE INI etịmde idem ọnọ Ukpepn̄kpọ Enyọn̄-Ukpeme, ndi akanam emekere ete, ‘Nse nte ima ikpekpep ibuotikọ emi!’ Edieke edide ebịghi okodụk esop Abasi, anaedi omokụt ibuọtikọ emi edide ẹkpep ẹfiak ẹkpep. Ndikpep mban̄a Obio Ubọn̄ Abasi, ufak, utom edinam mbet, ye mme utọ edu nte ima ye mbuọtidem ẹsịne ke otu udia eke spirit emi isidiade kpukpru ini. Ndisifiak n̄kpep mme ibuotikọ emi esisọn̄ọ mbuọtidem nnyịn onyụn̄ anam ‘ikabade idi mme anam ikọ, ikûdi mme andikokop kpọt.’—Jas. 1:22.

2. (a) Nso ke se Abasi etide nnyịn esiwak ndiban̄a? (b) Didie ke ibet Abasi okpụhọrede ye ibet owo?

² Ikọ Hebrew oro ẹkabarede ‘se ẹtide nnyịn’ esiwak ndiban̄a ibet, ewụhọ, ye item emi Abasi ọnọde ikọt esie. Ibet ye item Jehovah edi se ẹberide edem kpukpru ini sia mîbietke ibet owo emi ẹsiyomde ẹkpụhọde. Edi akpanikọ ke Abasi ama ọnọ ndusụk ibet emi ikọt esie mînyeneke ndinịm mfịn. Edi emi iwọrọke ke enyene se idiọkde ye mme ibet oro. Andiwet psalm ọkọdọhọ ete: “Mme n̄kpọ oro afo etide mi ẹdi ndinen ke nsinsi.”—Ps. 119:144.

3, 4. (a) Nso ikeme ndisịne ke se Jehovah etide nnyịn? (b) Nso ufọn ke nditọ Israel ẹkpekedia edieke mmọ ẹkpekenamde se ẹketide mmọ?

³ Anaedi afo omokụt ke mme n̄kpọ emi Jehovah etide nnyịn ndusụk ini esidi item. Mme prọfet Abasi ẹma ẹsinọ idụt Israel item kpukpru ini. Ke uwụtn̄kpọ, esisịt ini mbemiso nditọ Israel ẹkeyomde ndidụk Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, Moses ama odụri mmọ utọn̄ ete: “Ẹkpeme idem mbufo mbak esịt editap mbufo, ndien mbufo ẹwaha ẹkpọn̄ usụn̄ ẹnyụn̄ ẹtuak ibuot ẹnọ mme abasi efen ẹnyụn̄ ẹnụhọ ẹnọ mmọ, ndien Jehovah ayat esịt ye mbufo.” (Deut. 11:16, 17) Bible owụt ke Abasi ama eti ikọt esie ata ediwak n̄kpọ.

 ⁴ Ke ediwak idaha, Jehovah ama eteme nditọ Israel ete ẹten̄e imọ, ẹkop uyo imọ, ẹnyụn̄ ẹnam enyịn̄ imọ asana. (Deut. 4:29-31; 5:28, 29) Edieke mmọ ẹkpekenamde se ẹketide mmọ emi, mmọ ẹkpekebọ ediwak edidiọn̄.—Lev. 26:3-6; Deut. 28:1-4.

5. Ntak emi Abasi akan̄wanade ọnọ Edidem Hezekiah?

⁵ Ke ofụri ini oro Israel ẹkedude ke afanikọn̄, Abasi ama ekpeme mmọ nte enye ọkọn̄wọn̄ọde. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini Edidem Sennacherib emi akakarade Assyria akadade en̄wan odụk Judah onyụn̄ oyomde ndidorode Hezekiah mfep ke ifụm ukara, Jehovah ama ọdọn̄ angel akanyan̄a ikọt esie. Ke okoneyo kiet kpọt, angel Abasi ama owot “kpukpru n̄kpọsọn̄ mbon uko” ke udịmekọn̄ Assyria tutu Sennacherib afiak ọnyọn̄ obio esie ye esuene. (2 Chron. 32:21; 2 Ndi. 19:35) Ntak emi Abasi akan̄wanade ọnọ Edidem Hezekiah? Koro “enye [Hezekiah] ama ọsọn̄ọ eyịre ye Jehovah. Enye iketreke nditiene enye, edi aka iso enịm mme ewụhọ oro Jehovah okowụkde.”—2 Ndi. 18:1, 5, 6.

6. Didie ke Edidem Josiah okowụt ke imọbuọt idem ye Jehovah?

⁶ Owo en̄wen emi ekenịmde mme ewụhọ Jehovah edi Edidem Josiah. Toto ke ini emi enye ekedide isua itiaita kpọt, “enye [ama] anam se inende ke enyịn Jehovah . . . inyụn̄ iwọn̄ọkede ika nnasia m̀mê ufien.” (2 Chron. 34:1, 2) Josiah ama owụt ke imọ imọbuọt idem ye Jehovah ke ndisobo kpukpru nsunsu abasi mfep ke Israel nnyụn̄ mfiak ntọn̄ọ utuakibuot akpanikọ. Josiah ndinam ntre ama ada edidiọn̄ ọsọk enye ye ofụri idụt oro.—Kot 2 Chronicle 34:31-33.

7. Nso iketịbe ke ini nditọ Israel mîkeberike edem ke mme n̄kpọ oro Jehovah eketide mmọ?

⁷ Edi ikọt Abasi ikesiberike edem ọyọhọ ọyọhọ kpukpru ini ke mme n̄kpọ oro Jehovah eketide mmọ. Ke ata ediwak isua, ekesidi mmọ ẹma ẹkop uyo mfịn, n̄kpọn̄ ikopke. Ke ini mbuọtidem mmọ ekememde, mme ukpepn̄kpọ owo ‘ẹma ẹsiberi mmọ nte oyobio ẹnyụn̄ ẹmen mmọ ẹyo.’ (Eph. 4:13, 14) Kpa nte ẹketịn̄de ẹnịm, mmọ ẹma ẹsibọ ufen ke ini mmọ mîkeberike edem ke mme n̄kpọ oro Abasi etide mmọ.—Lev. 26:23-25; Jer. 5:23-25.

8. Didie ke ikeme ndikpep n̄kpọ nto uwụtn̄kpọ Israel?

⁸ Nso ke ikeme ndikpep nto uwụtn̄kpọ  Israel? Ẹnọ ikọt Abasi eyomfịn item ye ntụnọ kpa nte ẹkenọde mmọ. (2 Pet. 1:12) Ikọ Abasi eke odudu spirit ekeme ndidi n̄kpọ emi Abasi etide nnyịn kpukpru ini oro ikotde enye. Sia inyenede ifụre ndimek se imade, imekeme ndimek nditiene ndausụn̄ Jehovah mîdịghe imek se itiede nte enen ke enyịn nnyịn. (N̄ke 14:12) Ẹyak ineme ndusụk ntak emi ikemede ndiberi edem ke mme n̄kpọ oro Jehovah etide nnyịn ye nte ikemede ndibọ ufọn ke ndinịm mmọ.

9. Ke ini nditọ Israel ẹkeyode ke wilderness, didie ke Jehovah okowụt mmọ ke imọ do ye mmọ?

⁹ Ke ini nditọ Israel ẹketọn̄ọde isan̄ emi akakabarede edi isan̄ isua 40 ke “akwa enyene-ndịk wilderness,” Jehovah ikọnọhọ mmọ ọyọhọ ntọt iban̄a nte enye edidade mmọ usụn̄, ikpeme mmọ, inyụn̄ ise iban̄a mmọ. Kpa ye oro, enye ama esiwụt ke mmọ ẹkeme ndiberi edem ye imọ ye ke ndausụn̄ imọ. Jehovah ama ada adaha obubịt enyọn̄ ke uwemeyo ye adaha ikan̄ ke okoneyo eti nditọ Israel ke imọ do ye mmọ ke ini enye akadade mmọ usụn̄ ebe wilderness oro. (Deut. 1:19; Ex. 40:36-38) Enye ama onyụn̄ ọnọ mmọ mme n̄kpọ udu-uwem. “Ọfọn̄ mmọ ikatahake, ikpat ikonyụn̄ ifụtke mmọ.” Ke akpanikọ, “mmọ ikananake n̄kpọ ndomokiet.”—Neh. 9:19-21.

10. Didie ke Jehovah ada ikọt esie usụn̄ mfịn?

¹⁰ Mfịn, ikọt Abasi ẹnen̄ede ẹkpere ndidụk edinen obufa ererimbot. Ndi imọbuọt idem ke Jehovah ọyọnọ nnyịn kpukpru se iyomde man ibọhọ “akwa ukụt”? (Matt. 24:21, 22; Ps. 119:40, 41) Edi akpanikọ ke Jehovah inọhọ nnyịn adaha obubịt enyọn̄ ye adaha ikan̄ man ada nnyịn usụn̄ esịm obufa ererimbot. Edi enye ke ada esop esie an̄wam nnyịn ika iso idu ke ukpeme. Ke uwụtn̄kpọ, ẹsịn udọn̄ ẹnọ nnyịn kpukpru ini ẹte isikot Bible ke idem nnyịn, inịm utuakibuot ubon, isidụk mbono esop inyụn̄ iwọrọ an̄wautom kpukpru ini man idọdiọn̄ isọn̄ idem ke n̄kan̄ eke spirit. Ndi imanam mme ukpụhọde man inam item emi? Ndinam ntre ayanam inyene orụk mbuọtidem emi edinamde nnyịn ibe idụk obufa ererimbot.

11. Siak mme usụn̄ emi Abasi owụtde ke imekere iban̄a nnyịn.

¹¹ Ke adianade ye ndin̄wam nnyịn ika iso idu ke edidemede ke n̄kan̄ eke spirit, item oro ẹnọde nnyịn an̄wam nnyịn ke nte idude uwem ke usen ke usen. Ndusụk mmọ ẹdi ndinyene nnennen ekikere mban̄a n̄kpọ obụkidem nnyụn̄ ndu mmemmem uwem mbak iditịmede esịt ikaha. Ẹnọ nnyịn item n̄ko ẹban̄a ọfọn̄ ye ukamaidem, nte ikpemekde eti unọ idem inemesịt, ye ndimek adan̄a n̄wed oro ikpakade. Kere n̄ko ban̄a se ẹtide nnyịn ẹban̄a nte ikpakamade ufọk, n̄kpọisan̄, ye Ufọkmbono Obio Ubọn̄ nnyịn mbak unọmọ, ye nte ikpetịmde idem inọ mbabuat n̄kpọntịbe. Mme utọ item emi ẹwụt ke Abasi enen̄ede ekere aban̄a nnyịn.

12. (a) Nso ke Jesus ekesiwak nditi mme mbet esie? (b) Nso ke Jesus akanam emi Peter mîkefreke, ndien didie ke emi okpotụk nnyịn?

¹² Abasi ama esiti ikọt esie ke eyo mme apostle n̄kpọ kpukpru ini. Jesus ama esiti mme mbet esie ediwak ini ete ẹsụhọde idem. Edi enye iketịn̄ke-tịn̄ ke inua kpọt, ama esiwowụt mmọ nte ẹkpesụhọrede idem. Ke okoneyo emi ekesierede usen oro ẹkewotde enye, enye ama okot mme mbet esie obon ẹnyụn̄ ẹdia Passover. Ke ini mme apostle esie ẹkesụk ẹdiade n̄kpọ, Jesus ama adaha ada  eyet mmọ ukot. Ifịn ẹkesinam utọ utom emi. (John 13:1-17) Mbet Jesus ikefreke n̄kpọ emi. Ke n̄kpọ nte isua 30 ẹma ẹkebe, apostle Peter, emi okodude ke itie udia oro, ama ọnọ nditọete eken item aban̄a nsụhọdeidem. (1 Pet. 5:5) Se Jesus akanamde emi ekpenyene ndinam kpukpru nnyịn isụhọde idem ke nte inamde n̄kpọ ye kiet eken.—Phil. 2:5-8.

13. Jesus eketi mme mbet esie ete ke ọfọn mmọ ẹnyene nso?

¹³ Jesus ama esiwak n̄ko nditi mbet esie ke akpana mmọ ẹnen̄ede ẹnyene mbuọtidem. Ke ini mbet Jesus mîkekemeke ndibịn demon nsio ekpri eyen kiet ke idem, mmọ ẹma ẹbụp enye ẹte: “Ntak emi nnyịn mîkekemeke ndibịn enye nduọk?” Jesus ọbọrọ mmọ ete: “Ke ntak ekpri mbuọtidem mbufo. Koro ke akpanikọ ke ndọhọ mbufo nte, Edieke mbufo ẹnyenede mbuọtidem eke ekpride nte n̄kpasịp mustard, . . . n̄kpọ ndomokiet idinyụn̄ isọn̄ke ikan mbufo.” (Matt. 17:14-20) Ke ofụri ini utom ukwọrọikọ Jesus, enye ama ekpep mme mbet esie ke mbuọtidem edi ata akpan n̄kpọ. (Kot Matthew 21:18-22.) Ndi imesidụk n̄kpri ye ikpọ mbono ye mme mbono esop man isọn̄ọ mbuọtidem nnyịn? Mmọ idịghe ikpîkpu mboho inemesịt, edi ẹdi mme mboho emi ẹnamde nnyịn iwụt ke imenyene mbuọtidem ke Jehovah.

14. Ntak emi oyomde inyene orụk ima emi Christ ekenyenede?

¹⁴ Ẹti nnyịn ediwak ini ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek ke ikpenyene ndima kiet eken. Jesus ọkọdọhọ ke udiana akakan ewụhọ edi “ndima mbọhọidụn̄ fo nte idemfo.” (Matt. 22:39) Kpasụk ntre, James eyeneka Jesus okokot ima “ibet edidem.” (Jas. 2:8) Apostle John ekewet ete: “Ndima, n̄wetke obufa ewụhọ nnọ mbufo, edi n̄wet akani ewụhọ emi mbufo ẹma ẹkenyenyene toto ke editọn̄ọ.” (1 John 2:7, 8) Nso ke John okokot “akani ewụhọ”? Enye eketịn̄ aban̄a ewụhọ ndima ima. Enye ekedi “akani” sia Jesus ama ọnọnọ enye ata ediwak isua ko ke edem, “toto ke editọn̄ọ.” Edi enye ekedi “obufa” n̄ko sia mbufa n̄kpọ ẹyetịbe emi ediyomde mme mbet ẹnyịme ndiyak n̄kpọ atak mmọ man ẹwụt ima ẹnọ kiet eken. Sia idide mme mbet Christ, ndi imanam item oro ẹnọde nnyịn mbak idinyene edu ibụk oro ọyọhọde ererimbot emi, emi ekemede ndibiọn̄ọ nnyịn ndima mbọhọidụn̄ nnyịn?

15. Nso ikedi akpan utom Jesus ke ini enye okodude ke isọn̄?

¹⁵ Jesus ama enen̄ede ekere aban̄a mme owo. Imokụt emi ke nte enye ekesikọkde mbon oro ẹdọn̄ọde ẹnyụn̄ ẹbiomode  ndo, ye ke ini enye akanamde mme akpan̄kpa ẹset. Edi akpan utom Jesus ikedịghe ndikọk mme owo udọn̄ọ. Ukwọrọikọ ye ukpepn̄kpọ esie ama anam ufọn oro enen̄erede ebịghi. Didie? Imọfiọk ke mbon oro Jesus ọkọkọkde onyụn̄ anamde ẹset ke eyo mme apostle ẹma ẹsọn̄ ẹnyụn̄ ẹkpan̄a nte ini akakade, edi mbon oro ẹkenyịmede ukwọrọikọ esie ẹnyene idotenyịn ndidu uwem ke nsinsi.—John 11:25, 26.

16. Ẹnam utom edikwọrọ Obio Ubọn̄ ye edinam mbet atara adan̄a didie mfịn?

¹⁶ Mfịn, ẹnen̄ede ẹnam utom oro Jesus ọkọtọn̄ọde ke eyo esie ẹkan nte enye akanamde. Jesus okowụk mme mbet esie ete: “Ẹka ẹkenam mme owo ke kpukpru idụt ẹdi mbet mi.” (Matt. 28:19) Mme mbet esie ẹma ẹnam, imonyụn̄ ikeme ndidọhọ ke nnyịn n̄ko imanam! Se iwakde ibe ifịk ifịk Ntiense Jehovah miliọn itiaba ke ẹsịn ifịk ẹkwọrọ Obio Ubọn̄ Abasi ke se ibede idụt 230, ndien Mme Ntiense ke ẹkpep Bible ye ediwak miliọn owo. Utom ukwọrọikọ emi owụt ke nnyịn idu ke mme akpatre usen.

17. Nso item ke Paul ye Peter ẹkenọ?

¹⁷ Se ẹketide mme Christian eyo mme apostle ama ọsọn̄ọ mbuọtidem mmọ. Kere ban̄a nsịnudọn̄ emi Paul emi okodude ke ufọk-n̄kpọkọbi ke Rome ọkọnọde Timothy ke ini enye ọkọdọhọde Timothy ete: “Ka iso mụm uwụtn̄kpọ nti ikọ oro afo okokopde mi ke inua kama.” (2 Tim. 1:13) Ke apostle Peter ama ekesịn udọn̄ ọnọ mme Christian ete ẹkpep ndinyene mme utọ edu nte ime, ima nditọete, ye mfara ke idem, enye ama ọdọhọ ete: “Mmeben̄e idem nditi mbufo mme n̄kpọ emi kpukpru ini, okposụkedi mbufo ẹfiọkde mmọ ẹnyụn̄ ẹsọn̄ọde ẹda ke akpanikọ.”—2 Pet. 1:5-8, 12.

18. Mme Christian eyo mme apostle ẹkese didie se ẹketide mmọ?

¹⁸ Ke akpanikọ, se Paul ye Peter ẹkewetde eketie nte “ikọ oro ndisana prọfet ẹkebemde iso ẹtịn̄.” (2 Pet. 3:2) Edi ndi nditọete nnyịn ke eyo mme apostle ẹma ẹyat esịt ẹban̄a utọ item oro? Baba, sia emi okowụt ke Abasi ama mmọ, ndien emi ama an̄wam mmọ “ẹka iso ẹkọri ke mfọnido oro owo mîdotke ye ifiọk Ọbọn̄ ye Andinyan̄a nnyịn Jesus Christ.”—2 Pet. 3:18.

19, 20. Ntak emi nnyịn ikpeberide edem ke se Jehovah etide nnyịn, ndien didie ke ikeme ndibọ ufọn ke ndinam ntre?

¹⁹ Mfịn, imenyene ekese ntak ndiberi edem ke se Jehovah etide nnyịn, emi ẹdude ke mfọnmma Ikọ esie, kpa Bible. (Kot Joshua 23:14.) Ẹwet do nte Abasi anamde n̄kpọ ye mme anana-mfọnmma owo ke ofụri tọsin isua emi ẹbede. Ẹkewet mme n̄kpọ emi man nnyịn ikpep n̄kpọ ito mmọ. (Rome 15:4; 1 Cor. 10:11) Imokụt nte mme ntịn̄nnịm ikọ Bible ẹsude. Ẹkeme ndida ntịn̄nnịm ikọ nte se ẹtide nnyịn idahaemi, emi ẹketịn̄de ẹnịm anyan ini ko. Ke uwụtn̄kpọ, ediwak miliọn owo ke ẹbụn̄ọ ẹdụk ido ukpono akpanikọ, kpa nte ẹketịn̄de ẹnịm ke eyetịbe ke “mme akpatre usen.” (Isa. 2:2, 3) Mme idiọk idaha ererimbot ẹsu ntịn̄nnịm ikọ Bible n̄ko. Ndien nte ima iketetịn̄, utom ukwọrọikọ oro ẹnamde ke ofụri ererimbot osu ikọ Jesus.—Matt. 24:14.

²⁰ Nte Andibot nnyịn anamde n̄kpọ ke ofụri emana owụt ke nnyịn imekeme ndibuọt idem ye enye. Ndi nnyịn ke ibọ ufọn ito se enye etide nnyịn? Oyom iberi edem ke se enye etide nnyịn. Se Rosellen akanamde edi oro. Enye ọdọhọ ete: “Nte n̄kọtọn̄ọde ndinen̄ede mbuọt idem ye Jehovah, mma ndinen̄ede n̄kụt nte enye an̄wamde onyụn̄ ọsọn̄ọde mi idem.” Nnyịn n̄ko imekeme ndibọ ufọn edieke inamde se Jehovah etide nnyịn.