Pupo I Patulula Mulimu Ya Pila

“Wa swanela, wena Jehova Mulimu wa luna, ku fiwa kanya . . . kakuli ne u bupile linto kaufela.”—SIN. 4:11.

MU KONA KU ALABA CWAÑI?

Lu kona ku eza cwañi kuli lu tuse batu ba bañwi ku utwisisa kuli lituto za kuli lika ne li itahezi feela ni kuli Mulimu naa bupile lika kaufela mwa mazazi luli a 6 a lihola ze 24, ki za buhata?

Lika ze bupilwe li patulula cwañi maata ni butali bwa Mulimu?

Bashemi ba kona ku tusa cwañi bana ba bona ku ba ni tumelo ye tiile ku Jehova?

1. Lu lukela ku ezañi kuli lu zwelepili ku ba ni tumelo ye tiile?

 BATU ba bañata ba bulela kuli ba lumela feela lika ze ba kona ku bona. Kono Bibele i bulela kuli: “Ha ku na mutu ya boni Mulimu haisali.” (Joa. 1:18) Bakeñisa kuli ha lu koni ku mu bona, lu kona ku tusa cwañi batu ba ba sa lumeli ku Mulimu kuli ba be ni tumelo ku yena? Lu kona ku eza cwañi kuli lu zwelepili ku ba ni tumelo ye tiile ku Jehova, yena “Mulimu ya sa bonwi”? (Makolo. 1:15) Pili lu tokwa ku ziba lituto ze yumba batu, ili ze ba palelwisa ku ziba niti ka za Mulimu. Kihona lu ka ituta mo lu kona ku itusiseza hande Bibele kuli lu tuse batu ku utwisisa kuli lituto zeo li “lwanisa zibo ya Mulimu.”—2 Makor. 10:4, 5.

2, 3. Ki lituto mañi ze peli ze palelwisa batu ku ituta niti ka za Mulimu?

² Ye ñwi ya lituto za buhata ze foufaza batu ni ku ba palelwisa ku ziba niti ka za Mulimu ki tuto ya kuli lika ne li itahezi feela ili zona ka ku ipilaula. Tuto ya batu yeo ha i lumelelani ni ze ñozwi mwa Bibele mi i palelwisa batu ku ba ni sepo. Tuto yeo i bonisa kuli bupilo ne bu itahezi feela ka ili bona. Kambe tuto yeo ne li ya niti, u zibe ne lu si ke lwa kona ku talusa mulelo o lu pilela mwa lifasi.

³ Batu ba bañwi mwa likeleke ze twi ki za Sikreste ba nga lika ze bulezwi mwa Bibele ka mo li ñolezwi feela hona cwalo mi ba luta kuli lika kaufela ze li teñi, ku kopanyeleza cwalo ni lifasi ni bupilo kaufela bo bu ku lona, se li bile teñi feela ka lilimo ze eza likiti li sikai. Ba bulela kuli Mulimu naa bupile lika kaufela mwa mazazi a 6 feela mi kuti lizazi ni lizazi ne li eza lihola ze 24 feela. Ba tuto yeo (ya creationism) ba lumela kuli litaba ze ñozwi mwa Bibele za ku bupiwa kwa lika ne li ezahezi hona cwalo feela ka mo li ñolezwi. Ba ba lumela mwa tuto yeo ba hana bupaki kaufela bwa sayansi bo bu sa lumelelani ni tumelo ya bona. Mwendi batu bao ba kuteka Bibele, kono tuto yeo i tahisa kuli ba bañwi ba palelwe ku sepa Linzwi la Mulimu. Kabakalañi? Kakuli tuto yeo i tahisa kuli ku bonahale inge kuli ze i bulela Bibele ha li utwahali mi ha li si ka nepahala. Batu ba ba luta tuto yeo ba lu hupulisa feela batu ba bañwi ba ne ba pilile mwa linako za baapositola. Ne ba tukufalezwi mwa bulapeli  bwa bona ku Mulimu kono ne ba sa mu lapeli “ka zibo ye nepahezi.” (Maro. 10:2) Lu kona ku itusisa cwañi Linzwi la Mulimu kuli lu tuse batu ku utwisisa kuli lituto zeo ze swana sina “makwakwa a tiile,” za kuli lika ne li itahezi feela ni kuli Mulimu naa bupile lika kaufela mwa mazazi luli a 6 a lihola ze 24, ki lituto za buhata? * Lu kona feela ku tusa batu bao haiba lu ikataza ku ba ni zibo ye nepahezi ya litaba ze i luta Bibele.

TUMELO I SWANELA KU TOMA FA BUPAKI NI FA KUTWISISO YA LIKA

4. Tumelo ya luna i swanela ku toma fañi?

⁴ Bibele i lu luta kuli lu swanela ku itebuha hahulu zibo sina mo lu itebuhelanga nto ya butokwa. (Liprov. 10:14) Jehova u bata kuli tumelo ya luna i tome fa bupaki ni fa kutwisiso ya lika, isiñi fa mihupulo ya batu kamba fa lituto za kale za bulapeli. (Mu bale Maheberu 11:1.) Kuli lu be ni tumelo ye tiile ku Mulimu, lu swanela ku kolwa kuli Jehova u teñi luli. (Mu bale Maheberu 11:6.) Lwa lumela kuli Mulimu u teñi isiñi kabakala kuli lu bata feela ku lumela cwalo, kono kabakala kuli lu tatubisisize buniti bwa litaba ni ku itusisa ‘maata a luna a ku nahana.’—Maro. 12:1.

5. Ki lifi libaka le liñwi le li kona ku lu kolwisa kuli Mulimu u teñi?

⁵ Muapositola Paulusi u lu taluseza libaka ha lu swanela ku kolwa kuli Mulimu u teñi, niha lu sa koni ku mu bona. Naa ñozi kuli: “Tulemeno twa Mulimu to tu sa bonahali tu iponahaza hande haisamba lifasi li ezwa, kakuli tu lemuhiwa ka lika ze ezizwe, nihaiba ona maata a hae a kamita ni Bumulimu bwa hae.” (Maro. 1:20) Mu kona ku tusa cwañi mutu ya kakanya ku ba teñi kwa Mulimu kuli a lumele manzwi a Paulusi ao? Mwa kona ku itusisa ye miñwi ya mitala ye latelela ya lika ze bupilwe ze bonisa bupaki bwa maata a Mulimu ni butali bwa hae.

BUPAKI BWA MAATA A MULIMU BU BONAHALA KU ZA BUPILE

6, 7. Ki lika mañi ze peli ze bonisa kuli Jehova u na ni maata?

⁶ Lu iponela bupaki bwa maata a Jehova mwa lika ze peli ze lu sileleza. Lika zeo ki mbyumbyulu ya lifasi ni maata a lifasi a hoha lika. Mbyumbyulu ha i lu fi feela moya o lu buyela kono hape ya lu sileleza. Kamukwaufi? Kakuli ku na ni biemba-emba bye bituna bya macwe a zamaya ka lubilo lo lutuna mwahalimu mi ne bi ka tisa kozi ye tuna ha ne bi ka wela fa lifasi. Kono ha ku ezahalangi cwalo kakuli macwe ao aa canga a sa kena feela mwa mbyumbyulu ya lifasi. Macwe ao ha nzaa ca cwalo, a bonahalanga inge linaleli ze nde ze zamaya ka lubilo lo lutuna mwahalimu ka nako ya busihu.

⁷ Maata a lifasi a hoha lika ni ona a lu sileleza kwa likozi ze kona ku lu tahela. Fahalaa lifasi, cwale mwahali, ku na ni sitipwitipwi sa sipi ye cisa ye shengunukile. Sitipwitipwi seo si tahisa maata a matuna a hoha lika ili a fumaneha mwa lifasi kaufela, mane ni ku ya mwahalimu. Maata ao a lu sileleza kwa lizazi ni ze tunyanga ku lona ze kona ku lu holofaza. Ku tunya koo, ku kashezanga mufutumala o maswe mwa lifasi. Bakeñisa kuli lifasi li silelelizwe, mufutumala o maswe wo, ha u cisangi lika ze pila fa lifasi. Kono maata a lifasi a hoha lika, a anyanga mufutumala wo kamba ku u kasheza mwa mbyumbyulu. Bukaufi ni mutulo wa lifasi (North Pole) ni mboela wa lifasi (South Pole), ka nako ya busihu, ku bonahalanga maseli a mande a benya-benyanga mwahalimu mi maseli ao ki bupaki bwa kuli maata a lifasi a sa bonahali a hoha lika, a teñi luli. Kaniti Jehova u na ni maata a matuna luli.—Mu bale Isaya 40:26.

BUTALI BWA MULIMU BU BONAHALA KU ZA BUPILE

8, 9. Ku konahala cwañi kuli bupilo bu zwelepili ku ba teñi fa lifasi kacenu? Nto yeo i lu lutañi ka za butali bwa Jehova?

⁸ Lwa kona ku lemuha butali bwa Jehova ha lu talima mwa koniseza lika ze pila ku zwelapili  ku pila mwa lifasi. Ka mutala, mu nge kuli ku na ni muleneñi o muñwi o potolohilwe ki limota le li yahilwe mo ku pila batu ba bañata-ñata. Mi ha ku na nzila ye lukisizwe ya ku kenya ka yona mezi mwa muleneñi wo kamba ya ku kasheza ka yona masila kwande. Ha ku na ku nga nako, muleneñi wo u ka tala hahulu masila mi batu ha ba na ku kona ku pila mwateñi. Ka nzila ye ñwi, lifasi la luna li swana sina muleneñi wo. Lifasi li na ni mezi a likani feela, mi ha ku na mo lu kona ku kasheza masila kaufela kwande a lona. Kono lifasi ka nako kaufela li na ni lika ze tokwahala kuli ze pila kaufela li zwelepili ku pila. Ki kabakalañi? Kakuli lifasi li na ni nzila ye ipitezi ya ku itusisa sinca lika kaufela ze tokwahala kuli lika li zwelepili ku pila.

⁹ Ha lu nyakisiseñi mo li konela lifasi ku ba ni moya o bizwa okisijini (oxygen) ilikuli ze pila li kone ku buyela. Lika ze ñata ze pila li buyela moya wa okisijini ni ku zwiseza kwande moya o bizwa kaboni-daiokisaidi (carbon dioxide). Nto yeo niha i zwelapili ku ezahala ka nako kaufela, ku na ni moya o muñata wa okisijini ka nako kaufela mi ha u feli. Nto yeo i konahala cwañi? Limela li nga moya wa kaboni-daiokisaidi, ni mezi, ni liseli la lizazi, ni minuno ye zwa mwa mubu ni ku panga fateñi lico za zona (carbohydrates) ni moya wa okisijini. Mukwa wo u bizwa fotosinsesisi (photosynthesis). Ha lu hoha moya wa okisijini ni ku zwiseza kwande moya wa kaboni-dayokisaidi, lu kwaniseleza mukwa wo o li cincana ka ona moya limela ni batu. Mi cwale Jehova u itusisa limela za ezize kuli a fe “batu kaufela bupilo ni moya wa ku buyela.” (Lik. 17:25) Bo ki butali bo bu komokisa luli!

10, 11. Kokwani ya mufuta o muñwi wa sipulumuki (monarch butterfly) ni kokwani ye bizwa ñulule li bonisa cwañi kuli Jehova u butali?

¹⁰ Hape lwa kona ku iponela butali bwa Jehova ka nzila ya naa bupile ka yona libupiwa ze pila mwa lifasi. Lipatisiso li bonisa kuli mwa lifasi ku na ni mifuta ya libupiwa ze pila ye bato eza 2 milioni ku isa 100 milioni. (Mu bale Samu 104:24.) Lu ka ituta za butali bwa hae ka ku nyakisisa mo li bupezwi ze ñwi za libupiwa zeo.

¹¹ Ka mutala, kokwani ya mufuta o muñwi wa sipulumuki (monarch butterfly) i na ni booko bo bunyinyani hahulu bo bu likana ni ngo ya siñoliso. Nihaike kuli booko bwa yona ki bo bunyinyani hahulu cwalo, kokwani yeo ya kona ku fufa likilomita ze bato eza 3,000, ili butelele bo bu likana ni musipili wa ku zwa kwa naha ya Canada ku ya kwa naha ya Mexico. I itusisanga lizazi kuli i zibe nzila. Kono i konanga cwañi ku eza cwalo hailifo lizazi ha li yemangi kulo kulikuñwi kono la zamaya mwa mbyumbyulu? Jehova naa bupile booko bo bunyinyani hahulu bwa kokwani yeo ka nzila ye eza kuli lizazi niha li shimbuluka, yona i sa kona ku ziba ko i ya. Hape mu nahane za kokwani ye ñwi ye bizwa ñulule. I na ni meeto a mabeli, mi liito ni liito li na ni malensi kamba tuboniso to tu bato eza 30,000. Booko bo bunyinyani bwa ñulule bwa kona ku lemuha lika kaufela ze bonwa ki tuboniso to kaufela ni ku lemuha lika kaufela ze li bukaufi ni yona ze nyanganya feela nihaiba hanyinyani.

12, 13. Ki nto mañi ye komokisa ka za nzila yeo Jehova a bupile ka yona liselusi za luna?

 ¹² Nto ye ñwi ye tabisa hahulu ki mo Jehova a bupezi liselusi za lika kaufela ze pila. Ka mutala, mubili wa mina u na ni liselusi ze bato eza 100 trilioni. Ku ye ñwi ni ye ñwi ya liselusi zeo ze nyinyani-nyinyani ku na ni kalulo ye bizwa DNA. DNA i na ni buñata bwa litaba ze tokwahala kuli mubili wa mina kaufela u pangehe.

¹³ Mwa DNA ku na ni litaba ze kuma kai? Lwa kona ku bapanya gramu i liñwi ya DNA kwa litaba ze kwana fa litapa la CD. Fa litapa li li liñwi la CD, kwa kona ku kwana litaba kaufela ze mwa dikishinari. Kwa komokisa kuli litapa le li nyinyani cwalo la pulasitiki la kona ku buluka litaba ze ñata cwalo. Kono mwa gramu i liñwi feela ya DNA kwa kona ku fumaneha litaba ze ñata ze likana ni ze kona ku kwana fa ma CD a eza 1 trilioni! Ka mubulelelo o muñwi, DNA ye omisizwe ye kwana fa kaswana ka kanyinyani i na ni litaba ze ne ka tokwahala kuli batu kaufela ba ba pila mwa lifasi kacenu ba kone ku pangeha! Mane kwa kona ku pangeha fateñi batu ba bañata hahulu ba ba likana ni palo ya batu kaufela ba ba pila mwa lifasi kacenu ha i taimiswa ka 350!

14. Mu ikutwa cwañi ka za Jehova bakeñisa litaba ze ba fumani ba sayansi?

¹⁴ Mulena Davida naa ize ne ku swana feela inge kuli litaba ze tokwahala kuli mutu a pangehe ne li ñozwi mwa buka. Naa bulezi ka za Jehova kuli: “Meto a hao a ni boni, ha ne ni li nto ye si ka petahala, mi mwa buka ya hao, lilama za ka kaufela ne li ñozwi ha ne li nze li bupiwa ka zazi ni zazi, nako ye ne ku si na niheba li li liñwi la zona.” (Samu 139:16) Lwa kona ku utwisisa libaka Davida ha naa bata ku lumbeka Jehova ka nako ya naa nahanisisize za mo ne u bupezwi mubili wa hae. Ba sayansi ba fumani litaba ze ñata ze komokisa ka za mubili wa mutu. Litaba ze ba fumani li tahisa kuli lu lumelelane ni manzwi a naa ñozi walisamu ka za Jehova. Naa ize: “Ni ka itumela ku Wena, kakuli ni ezizwe ka mukwa o sabisa, o komokisa, misebezi ya hao ya komokisa, moya wa ka u lemuha cwalo hande.” (Samu 139:14) Lika ze bupilwe ze li teñi li lu fa bupaki bwa kuli Mulimu u teñi luli!

MU TUSE BA BAÑWI KULI BA KUTEKE MUBUPI YA PILA

15, 16. (a) Lihatiso za luna li tusize cwañi batu ku ituta za pupo ya Jehova? (b) Ki taba ifi ye ne mu tabezi hahulu kwa litaba ze li “Pupo ye Makaza!”?

¹⁵ Ka lilimo-limo, magazini ya Mu Zuhe! se i tusize batu ba bañata ku ituta ka za Mulimu ku zwelela kwa lika za bupile. Ka mutala, mwa silimo sa 2006, Mu Zuhe! ya Sikuwa ya September, ne i na ni toho ya taba ye li “Is There a Creator?” (“Kana ku na ni Mubupi?”) Magazini ye ipitezi yeo ne i lukiselizwe ku tusa batu ba ba lumela kuli lika ne li itahezi feela ili zona kamba ba ba lumela kuli Mulimu naa bupile lika kaufela mwa mazazi luli a 6 a lihola ze 24. Kaizeli yo muñwi naa ñolezi ofisi ya mutai ya America ka za magazini yeo. Naa ize: “Musebezi wa ku abela magazini ye ipitezi yeo, ne u zamaile hande hahulu. Musali yo muñwi naa ikupezi likopi ze 20 za magazini yeo. Musali yo ki muluti wa tuto ya sayansi (biology) mi naa bata ku abela yo muñwi ni yo muñwi wa bana ba sikolo.” Muzwale yo muñwi naa ñozi kuli: “Ni sebelize ka tukufalelo mwa bukombwa ku zwa feela mwa lilimo za ma 1940 mi cwale se ni tuha ni kwanisa lilimo ze 75, kono na li ku ba ni ikole bukombwa sina mo ni ikolezi bona kweli ye, ha ne lu abela magazini ye ipitezi ya Mu Zuhe!”

¹⁶ Ku zwa feela ka silimo sa 2008, mwa limagazini za Mu Zuhe! ku hatiswanga taba ye li “Pupo ye Makaza!” Litaba ze kuswani zeo li bonisa mo i makaleza pupo ni mo ba likezi batu ku likanyisa lika ze nde za ezize Mubupi. Hape mwa silimo sa 2010 ne lu amuhezi broshuwa ya Sikuwa ye li Was Life Created? (Kana ze Pila ne li Bupilwe?) Maswaniso a mande ni machati a mwa broshuwa yeo a lukiselizwe ku lu tusa ku itebuha hahulu pupo ya Jehova. Lipuzo ze kwa mafelelezo a kalulo ni kalulo, li tusa mubali ku nahanisisa za balile. Ye ki broshuwa ye nde hahulu ye lu kona ku itusisa ha lu kutaza.

17, 18. (a) Bashemi ba na ni buikalabelo mañi? (b) Mu itusisize cwañi libroshuwa ze bulela za pupo ka nako ya ku lapela sina lubasi?

¹⁷ Bashemi, kana mu balile broshuwa ye ni bana ba mina ka nako ya ku lapela sina lubasi? Ha mu ka eza cwalo, mu ka ba tusa ku ba ni tumelo ye tiile ku Jehova. Mwendi mu na ni  bana ba ba sa nonoboka ba ba kena kwa sekondari. Batu ba ba luta tuto ya kuli lika ne li itahezi feela ka ili zona ba likanga ka mo ba konela kaufela kuli ba kolwise bana ba mina kuli ha ku na Mubupi. Ba sayansi, baluti kwa likolo, litukiso za fa TV ze bonisa za pupo, ni mafilimu a mañwi, li luta kuli tuto ya kuli lika ne li itahezi feela ki ya niti. Mwa kona ku itusisa broshuwa ya The Origin of Life—Five Questions Worth Asking (Simuluho ya Bupilo—Lipuzo ze Ketalizoho ze lu Swanela ku Ipuza), ye ne hatisizwe ka silimo sa 2010 kuli mu tuse bana ba mina ba ba sa nonoboka ku yemela lituto za niti. Broshuwa yeo ni yona ya kona ku tusa banana ku ba ni ‘temuho’ sina mo ba kona ku tusezwa ki broshuwa ye li Was Life Created? (Kana ze Pila ne li Bupilwe?) (Liprov. 2:10, 11) Broshuwa ye, i ba tusa ku tatubisisa kuli ba zibe haiba ze ba ituta kwa sikolo li nepahezi.

¹⁸ Fokuñwi ku banga ni lipiho ze bonisa kuli ba sayansi ba fumani lika ze pumbuzwi ze bonisa kuli tuto ya kuli lika ne li itahezi feela ki ya niti. Kamba ku kona ku ba ni lipiho za kuli ba sayansi ba konile ku panga nto ye ñwi ye pila. Broshuwa ya Origin of Life (Simuluho ya Bupilo) i ñozwi ka mulelo wa ku tusa bana ba sikolo kuli ba iponele ili bona haiba luli lipiho zeo ki za niti. Bashemi, haike mu itusise libroshuwa ze, kuli mu tuse bana ba mina ku ba ni bundume ha ba talusa libaka le li tisa kuli ba lumele kuli ku na ni Mubupi.—Mu bale 1 Pitrosi 3:15.

19. Ki tohonolo mañi ye lu na ni yona kaufelaa luna?

¹⁹ Lwa kona ku ituta ze ñata ka za tulemeno to tunde twa Jehova ha lu bala za pupo mwa lihatiso za lu fa Jehova ka kopano ya hae. Lika ze bupilwe kaufela li lu susueza ku lumbeka Jehova ku zwelela kwatasaa lipilu za luna. (Samu 19:1, 2) Ki tohonolo ye tuna ku lumbeka Jehova, yena Mubupi wa lika kaufela, ni ku mu fa likute ni kanya ye mu swanela!—1 Tim. 1:17.

[Litaluso za kwatasi]

[Lipuzo za Tuto]

[Maswaniso a fa likepe 9]

Lwa kona ku bona butali bwa Mulimu ha lu talima mwa bupezi meeto a ñulule; kakwenda ka bonisa liito mwa butuna (Mu bone paragilafu 11)

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Kakwenda: Boris Krylov, www.macro-photo.org

[Maswaniso a fa likepe 11]

Bashemi, mu lute bana ba mina kuli ba itukiseze ku ikalabela za tumelo ya bona (Mu bone paragilafu 17)