1. Ta eo jen kõm̦m̦ane bwe en pen wõt ad tõmak ilo Jeova?

 BAIBÕL̦ ej ba bwe “ejjel̦o̦k armej ear lo Anij jabdewõt iien.” (Jon 1:18) Ak, elõñ armej rej ba bwe rej tõmak ilo men ko wõt me remaroñ loi. Innem, kõnke jejjab maroñ loe Anij, ta eo jen kõm̦m̦ane ñan jipañ armej ro me rejjab tõmak ilo Anij bwe ren oktak im tõmak ilo e? Im ta eo jen kõm̦m̦ane bwe en pen wõt ad tõmak ilo Jeova, “Anij eo jeban lo E”? (Kolosse 1:15) Eokwe, m̦oktata jej aikuj jel̦ã kõn katak ko rebõd me rej n̦ae katak ko rem̦ool kõn Anij. Ãlikin men in, jej aikuj katak kilen kõjerbal eoon ko ilo Baibõl̦ bwe en kapeel ad kwal̦o̦k ñan ro jet bwe katak kein rebõd rej “n̦ae ad jel̦ãl̦o̦kjen̦ kõn Anij.”​—2 Korint 10:4, 5, UBS.

2, 3. Ta katak ko ruo me rebõd im rej bõbrae an armej ro jel̦ã katak ko rem̦ool kõn Anij?

² Elõñ katak ko rebõd me rej tõlpiloik armej jãn aer jel̦ã katak ko rem̦ool kõn Anij. Juon iaaer ej bwe men otemjej rar jide im wal̦o̦k, im bwe armej rej itok jãn menninmour. Katak rot in ej n̦ae naan ko ilo Baibõl̦, im ej kõm̦m̦an bwe en ejjel̦o̦k an armej ro kõjatdikdik kõn ilju im jekl̦aj. El̦aññe em̦ool katak rot in, jeban jel̦a taunin an armej ro mour im pãd ijin ioon lal̦.

³ Bar juon iaan katak ko rebõd me armej rej tõmake ej bwe jejjo to̦ujin iiõ ko remootl̦o̦k, Anij ear kõm̦anm̦an men otemjej ilañ im ioon lal̦ ium̦win 6 wõt raan ko me 24 awa aetokier. Elõñ armej ro me rej tõmak ilo Baibõl̦ rej tõmak katak in. Armej rein rej kõjekdo̦o̦n jabdewõt kein kam̦ool ko me rej kariab katak in aer. Rej kwal̦o̦k aer tõmak ilo Baibõl̦ bõtab katak in aer ej bõbrae an ro jet tõmak Naan in Anij ak Baibõl̦. Etke? Kõnke katak rot in ej kõm̦m̦an an ro jet l̦õmn̦ak bwe kõmel̦el̦e ko ilo Baibõl̦ rebõd im rej ãinwõt ino̦ñ bajjek. Armej ro me rej tõmak bwe Anij ear kõm̦anm̦an men otemjej ilañ im ioon lal̦  ium̦win 6 wõt raan rej ãinwõt jet iaan armej ro ilo raan ko an rijjelõk ro. Armej rein rar kijejeto ilo aer kabuñ ñan Anij, bõtab “aer kijejeto ejjab wawa ioon jel̦ãl̦o̦kjen̦ em̦ool.” (Rom 10:2, UBS) Kõn men in, ewi wãween jemaroñ kõjerbal Naan in Anij ñan jipañ armej rein? Im ewi wãween jemaroñ jipañ ro me rej tõmak bwe men otemjej rar jide im wal̦o̦k, im bwe armej rej itok jãn menninmour? Eokwe, jej aikuj kate wõt kõj bwe jen jel̦ã im mel̦el̦e kõn katak ko rem̦ool ilo Baibõl̦.

4. Taunin jej tõmak bwe ewõr Anij?

⁴ Baibõl̦ ej rõjañ kõj bwe jen wũnõknõk ak kaorõk jel̦ãl̦o̦kjen̦ jãn Anij. (Jabõn Kõnnaan 10:14) Jeova ekõn̦aan bwe jen tõmak ilo e ikijjeen ad etale kein kam̦ool ko im kõmel̦el̦e ko rem̦ool. Ejjab kõn̦aan bwe jen tõmak ilo e kõnke jej baj l̦oor l̦õmn̦ak ko an armej im katak ko an kabuñ ko. (Riit Hibru 11:1.) Bwe en pen wõt ad tõmak, jej aikuj make kam̦ool ñan kõj bwe ewõr Anij. (Riit Hibru 11:6, UBS.) Jej ke tõmak bwe ewõr Anij kõnke jej kõn̦aan tõmake men in? Ejjab. Unin jej tõmak bwe ewõr Anij ej kõnke jaar katak im etale kõmel̦el̦e ko rem̦ool bwe jen maroñ “jel̦ã ta eo em̦m̦an im ta eo enana.”​—Hibru 5:14, UBS.

5. Ta eo ej kam̦ool bwe ewõr Anij?

⁵ Rijjelõk Paul ear kõmel̦el̦e kõn ta eo ej kam̦ool bwe ewõr Anij meñe jejjab maroñ lo E. Paul ear je im ba: “Men ko An im jeban loi, rej alikkar jãn jinoin lal̦, bwe rejel̦ã kajjier kõn men ko Ear kõm̦m̦ani, aet, An kajoor indeeo im An Anij wõt.” (Rom 1:20) Ta eo kwõmaroñ kõm̦m̦ane ñan jipañ juon armej ñan tõmake naan kein an Paul el̦aññe ejjab tõmak ilo Anij? Eokwe, kwõmaroñ kwal̦o̦k kõn jet iaan menin kõm̦anm̦an ko ñan kam̦ool bwe ewõr juon Anij ekajoor im mãlõtlõt.

6, 7. Ewi wãween an men ko ruo me rej kõjparok kõj kam̦ool bwe ekajoor Jeova?

⁶ Ewõr ruo men ko me rej kõjparok kõj im rej kam̦ool bwe Jeova ej juon Anij ekajoor. Men eo kein kajuon ej mejatoto eo (atmosphere). Mejatoto in ej kõm̦m̦an bwe jen maroñ menono im ej bareinwõt kõjparok kõj. Jejaam̦ ba men in? Eokwe, elõñ dekã ko rekilep rej pãd ilañ, im ñe dekã kein renaaj wõtlo̦k jenaaj jorrããn. Bõtab, ejeja an men in wal̦o̦k kõnke ñe rej tõpar mejatoto eo ej kaapool̦e lal̦ in, rej make bwil im bokkol̦o̦k. Eñin unin jekõn lo iju ko rej kãlo̦k im jakol̦o̦k ilo boñ.

⁷ Bareinwõt, ilo iol̦apl̦apin lal̦in ewõr mããl ebwil im epãd ibul̦õn lal̦. Kajoorin men in (magnetic field) ej etal ñan mejatoto eo ilañ. Eñin ej men eo kein karuo me ej kõjparok kõj ijin ioon lal̦ in. Kajoor in ej kõjparok kõj jãn al̦ im men ko rej bokkol̦o̦k jãn al̦. Ñe men ko rej bokkol̦o̦k jãn al̦, ej ajeededtok baijin eo jãne. Bõtab, kajoor eo imejatoto ej kõjparok kõj bwe baijin in en jab tõpar kõj im tile lal̦. Ta eo kajoor in ej kõm̦m̦ane ñan baijin in jãn al̦? Kajoor in ej dãpiji baijin eo bwe en pãdwõt lañ im jab wanlal̦tak. Ñe ej wal̦o̦k men in ekkã an armej ro loe an lañ okkõtaktak color in im an lukkuun aiboojoj North im South Pole. Men kein rej kam̦ool bwe “kajoor eo an [Jeova] ekanooj in l̦ap.”​—Riit Aiseia 40:26, UBS.

8, 9. Ewi wãween menin kõm̦anm̦an ko rej kam̦ool an Jeova mãlõtlõt?

⁸ Wãween an menin kõm̦anm̦an ko mour ej kam̦ool an Jeova mãlõtlõt. Ewõr juon wãween me Jeova ear kõm̦m̦ane bwe armej im menninmour ko ren maroñ mour wõt ijin ioon lal̦ in im bwe menin eddek ko ren eddek wõt. L̦õmn̦ak m̦õk kõn waanjoñak in, ewõr juon jikin me ewõrwõr im elõñ milien  armej rej jokwe ie. Ejjel̦o̦k bar juon wãween ñan ebbõktok aebõj ñan jikin in im ñan jol̦o̦k kwõpej ko jãne. Ejjabto jikin in enaaj lukkuun ettoon, im enaaj nana ñan mour ak jokwe ie. Jemaroñ ba bwe wãween in ej ãinl̦o̦k wõt lal̦ in. Ewõr joñan dãnnin aebõj ie, im jejjab maroñ jol̦o̦k aolep kwõpej ak ettoon ko jãne. Meñe ãindein ak lal̦ in ewõr an maroñ ñan kowõnm̦aanl̦o̦k ak jipañ kõj ñan ad maroñ mour. Etke ej ãindein? Kõnke em̦õj kar kõm̦m̦ane lal̦ in ilo wãween eo me aolep menin kõm̦anm̦an ko ie rej bõk aer mour jãn doon. Jen lale ewi wãween an men in wal̦o̦k.

⁹ Armej im menninmour ko rej bõk aer mour kõnke menin eddek ko rej lel̦o̦k akjijen (oxygen) bwe ren maroñ menono. Aolep iien enaaj bwe im wõr akjijen ñan ad maroñ mour. Etke? Kõnke ñe armej im menninmour ko rej menono nabõjtak, kõto eo (carbon dioxide) ej etal ñan menin eddek ko im rej bõk aer mour jãne. Ejjab baj men in wõt ak menin eddek ko rej bar bõk aer mour jãn meram in al̦ im jãn dãn. Men kein rej kõm̦m̦an bwe en wõr akjijen im kein kakajoor (carbohydrate) ilo menin eddek ko im rej litok ñan armej im menninmour ko. Laajrak in (photosynthesis) ej wõnm̦aanl̦o̦k wõt im ejjab bõjrak. Ekabwilõñlõñ wãween an Jeova kõm̦anm̦an menin eddek ko bwe ren “lel̦o̦k mour im menono . . . ñan armej otemjej.” (Jerbal 17:25, UBS) Men in ejjab ke kam̦ool bwe Jeova ekanooj mãlõtlõt?

10, 11. Ewi wãween an babbũb ko im bou ko kam̦ool an Jeova mãlõtlõt?

¹⁰ Wãween eo me Jeova ear kõm̦anm̦an aolep menninmour ko ej bar kam̦ool an Jeova mãlõtlõt. Ri etale ro rej ba bwe ewõr tarrin 2 milien l̦o̦k ñan 100 milien menninmour ko rekajjo wãweer jãn doon ilo lal̦ in. (Riit Sam 104:24, UBS.) Jen kiiõ lale joñan an Jeova mãlõtlõt ilo ad bwebwenato kõn jet iaan menninmour ko ear kõm̦anm̦ani.

¹¹ L̦õmn̦ak m̦õk kõn babbũb. Ekanooj niñ kõmãlij eo an babbũb, joñan ej ãinwõt bõran juon peen. Bõtab, meñe elukkuun niñ, ak babbũb eo emaroñ kãlo̦k tarrin 1,800 m̦ail̦ ko jãn aelõñ in Canada l̦o̦k ñan Mexico. Ej kõjerbal al̦ eo ãinwõt juon kein jipañ bwe en jel̦ã ia eo en etal iel̦o̦k. Ak, ewi wãween an al̦ jipañe babbũb eo ke al̦ ej em̦m̦akũt? Eokwe, Jeova ear kõm̦anm̦an kõmãlij eo an babbũb eo ilo juon wãween me ejel̦ã ial̦ eo ejim̦we en kãlo̦k ie meñe al̦ eo ej em̦m̦akũt. Bareinwõt l̦õmn̦ak kõn bou ko (dragonfly). Kajjojo iaan mej ko mejãn ewõr 30,000 m̦õttan ko ie (lenses). Mel̦el̦ein bwe ewõr 60,000 mejãn. Eñin unin elukkuun kajoor mejãn menin mour in. Bareinwõt, meñe elukkuun niñ kõmãlij eo an ak joñan an mãlõtlõt emaroñ jel̦ã kõn aolep men ko ej loi ekoba men jiddikdik ko me rej wal̦o̦k ipel̦aakin.

12, 13. Etke ekabwilõñlõñ wãween an Jeova kar kõm̦anm̦an cell ko ilowaan ãnbwinnid?

¹² Ebar kabwilõñlõñ wãween an Jeova kar  kõm̦anm̦an cell ak kij ko ilowaan ãnbwinnid. Ñan waanjoñak, ilowaan ãnbwinnin juon armej, elõñ 100 trillion cell ko. Im ilowaan kajjojo cell kein ewõr juon dãn ak ajet etan DNA. Im kobban juon DNA ewõr mel̦el̦e ko ie ñan kõm̦m̦an jekjekin ãnbwinnin armej.

¹³ Ewi joñan mel̦el̦e ko rej pãd ilowaan juon DNA? Eokwe, jemaroñ keidi juon DNA ñan juon CD. Juon CD ebõl̦al̦ ak emaroñ kanne aolep mel̦el̦e ko jãn juon tũkjinede. Bõtab, ñe jej bõk jidik wõt DNA me joñan eddon im bõl̦al̦ in wõt juon tal̦a, emaroñ kanne mel̦el̦e ko jãn 1 trillion CD! Ak men eo ekabwilõñlõñ l̦o̦k ej bwe joñan mel̦el̦e ko ilo juon wõt teaspoon in DNA emaroñ in kõm̦m̦an jekjekin ãnbwinnin elõñl̦o̦k jãn 2 trillion armej ro. Joñan in el̦apl̦o̦k jãn population eo an lal̦ in.

14. Ta am̦ eñjake kõn Jeova ñe kwõj kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn kõmel̦el̦e ko an jaintiij ro?

¹⁴ Devid ear ba: “Kwaar lo di ko diũ ke rar jino ejaak, im rar kon̦ ippãn doon lo̦jien jinõ ke iar eddek ijo ettino.” (Sam 139:15, UBS) Jemel̦el̦e kõn unin an Devid nõbar Jeova ke ear kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn wãween eo me Jeova ear kõm̦anm̦an ãnbwinnin. Ekkã an jaintiij ro kwal̦o̦k kõn men ko rekabwilõñlõñ kõn ãnbwinnid. Ñe jej loe kõmel̦el̦e kein kõn ãnbwinnid, jej errã ilo naan ko an ri jeje sam kõn Jeova ke ear ba: “Inaaj kam̦m̦oolol Eok, bwe Am̦ kõm̦anm̦an eõ menin lõl̦ño̦ñ im bwilõñ; jerbal ko Am̦ menin bwilõñ, im men in, ikanooj jel̦ã kake.” (Sam 139:14) Ealikkar bwe menin kõm̦anm̦an ko ipel̦aakid rej kam̦ool bwe ewõr Anij!

15, 16. (1) Ewi wãween an bok ko ad jipañ armej ro ñan katak kõn menin kõm̦anm̦an ko an Jeova? (2) Jouj im kwal̦o̦k kõn juon iaan katak ko me ear em̦m̦an ippam̦.

¹⁵ Ium̦win elõñ iiõ ko, bok ko an Ri Kõnnaan ro an Jeova rar jipañ elõñ milien armej ñan katak kõn menin kõm̦anm̦an ko im rej kwal̦o̦k kõn Anij. Ñan waanjoñak, kar kõm̦m̦an jet bok ñan jipañ ro me rej tõmak bwe men otemjej rar jide im wal̦o̦k im kõn katak ko jet me rebõd. Juon jeid im jatid kõrã ear jeje ñan ra eo ilo Amedka ikijjeen juon iaan bok kein. Ear ba: “Ekanooj em̦m̦an ad leto letak bok in ñan armej. Juon kõrã ear kajjitõk 20 an bok. Kõrã in ej juon ri kaki in science (biology) im ear kõn̦aan bwe en wõr an ri jikuul̦ ro an bok in.” Bar juon jeid im jatid em̦m̦aan ear je im ba: “Jãn kar 1940 jim̦a ko, iar kijejeto ilo jerbal in kwal̦o̦k naan im m̦õttan jidik enaaj 75 aõ iiõ. Ak ij kab lukkuun lo joñan aõ m̦õn̦õn̦õ ilo allõñ in ke jej leto letak bok in ñan armej ro ilo kwal̦o̦k naan.”

¹⁶ Jejjo iiõ ko remootl̦o̦k ear bar wõr katak ko jet ilo bok ko ad kõn menin kõm̦anm̦an ko. * (Lale kõmel̦el̦e ko itulal̦.) Katak kein rej kwal̦o̦k kõn joñan an kabwilõñlõñ menin kõm̦anm̦an ko im kõn an armej ro kajjioñ in anõke men kein me Ri Kõm̦anm̦an eo ad ear kõm̦m̦ani. Taunin kar kõm̦m̦ani katak kein? Eokwe, kar kõm̦m̦ani bwe jen kal̦apl̦o̦k ad kam̦m̦oolol Jeova kõn menin kõm̦anm̦an ko an. Kajjitõk ko me rej wal̦o̦k ilo katak kein rej jipañ armej ro ñan kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ kõn kõmel̦el̦e ko ilowaan katak eo. Em̦m̦an bwe jen kõjerbal katak kein ñe jej jerbal in kwal̦o̦k naan.

17, 18. (1) Rũtto ro, ta eo kom̦ maroñ kõm̦m̦ane ñan jipañ ro nejũmi ñan jel̦ã jojomare tõmak eo aer? (2) Ewi wãween ami kortokjãn katak ko kõn menin kõm̦anm̦an ko ilo iien kabuñ an baam̦le eo ami?

¹⁷ Ro jinen im jemãn ajri ro, kom̦ nañin ke riiti katak kein ippãn ajri ro nejũmi ilo iien kabuñ an baam̦le eo ami? El̦aññe kom̦ij riiti katak kein ippãn doon, kom̦ maroñ jipañ er ñan kapen aer tõmak ilo Jeova. Bõlen ewõr nejũm̦ jodrikdrik im rej ekkatak ilo jikuul̦ bwe armej rar itok jãn menninmour.  Armej ro me rej katakin er katak in rej lukkuun kate er ñan katakin ajri ro nejũmi bwe ejjel̦o̦k Ri Kõm̦anm̦an. Jaintiij ro, rũkaki in jikuul̦ ko, channel ko kõn menin kõm̦anm̦an ko, kab pija ko rej katakin armej bwe katak in aer em̦ool. Kom̦ naaj jipañ jodrikdrik ro nejũmi ñan aer make jojomare katak ko rem̦ool ilo ami kortokjãn katak ko ilo bok in Naan in Keeañ. Katak kein renaaj jipañ jodrikdrik ro ñan kõl̦mãnl̦o̦kjen̦ im bwe ren “lol̦o̦kjen̦.” (Jabõn Kõnnaan 2:10, 11) Renaaj bar jipañ er ñan jel̦ã el̦aññe em̦ool ak jab m̦ool men ko rej katak ilo jikuul̦.

¹⁸ Jet iien, armej ro rej kõjjel̦ã ilo nuuj bwe em̦õj an jaintiij ro loe kein kam̦ool ko bwe armej rar itok jãn menninmour. Bareinwõt, ewõr ro im rej ba bwe jaintiij ro remaroñ ejaake mour an juon menninmour ak men ko jet. Kom̦ rũtto ro, kom̦win jipañ jodrikdrik ro nejũmi bwe ren maroñ jel̦ã im kam̦oole ñan er make el̦aññe ejim̦we kõmel̦el̦e kein. Kom̦ maroñ kõjerbal pija eo kõn menin kõm̦anm̦an ko an Jeova (The Wonders of Creation Reveal God’s Glory) ak katak ko ilo bok ko ad ñan jipañ ajri ro nejũmi. Men in enaaj kaperan er bwe ren maroñ kwal̦o̦k ñan ro jet kõn unin aer tõmak bwe ewõr juon Ri Kõm̦anm̦an.—Riit 1 Piter 3:15.

19. Ta jeraam̦m̦an eo ewõr ippãd aolep?

¹⁹ Ñe jej riit kõn menin kõm̦anm̦an ko ilo bok ko ad, enaaj l̦apl̦o̦k ad jel̦ã kõn kain Anij rot Jeova. Aolep men ko jaar katak kaki me rej kam̦ool bwe ewõr Anij, rej lujur kõj ñan nõbar Jeova kõn aolepen bũruod. (Sam 19:1, 2) Jelukkuun jeraam̦m̦an bwe jemaroñ in nõbar im kwal̦o̦k kautiej ñan Jeova, Eo me ear kõm̦anm̦an men otemjej, im ej tõllo̦kũn bõk nõbar!​—1 Timote 1:17.