1. Inki lukutakanu bansadi ya Nzambi salaka ya beto ta tadila, mpi inki bangiufula yo ke basisa?

‘BENO telama beno kumisa Yehowa Nzambi na beno, mvula na mvula.’ Na nsadisa ya bangogo yai ya kikesa, Balevi bingisaka bantu ya Nzambi ya ntangu ya ntama na kuvukana sambu na kusamba Yehowa kumosi; yo kele mosi ya bisambu ya kuluta nda ya kele na Biblia. (Neh. 9:4, 5) Lukutakanu yai salamaka na Yeruzalemi na mvu 455 N.T.B., na kilumbu ya 24 ya ngonda Tishri, ngonda ya nsambwadi na kalandrie ya Bayuda. Ntangu beto ke tadila mambu yina pusaka bo na kusala lukutakanu yina ya mfunu mingi, kudiyula nde: ‘Inki nkadilu ya mbote Balevi monisaka, yina sadisaka bo sambu nde lukutakanu yina kuluta mbote? Inki malongi ya nkaka mono lenda baka na kisambu yina ya kuyidika mbote?’​—Nk. 141:2.

2. Inki mbandu ya mbote bantu ya Izraele bikilaka beto na lukutakanu yina bo salaka na nima ya kutunga diaka bibaka ya Yeruzalemi?

² Ngonda mosi na ntwala ya lukutakanu yina, Bayuda manisaka kutunga diaka bibaka ya Yeruzalemi. (Neh. 6:15) Bo manisaka kisalu yina kaka na nsungi ya bilumbu 52; na nima bo kumaka kudipesa mingi na bampusa na bo ya kimpeve. Yo yina, na kilumbu ya ntete ya ngonda yina landaka, Tishri, bo vukanaka na kisika ya bantu yonso sambu na kuwidikila Esdrasi ti Balevi ya nkaka ke tanga Nsiku ya Nzambi na ndinga ya ngolo mpi ke tendula yo. Mabuta ya mvimba, tanga mpi ‘bantu yonso yina lendaka kuwa’ telamaka sambu na kuwidikila ‘yantika na suka-suka tii na midi.’ Bantu yai ya Izraele kele mbandu ya mbote kibeni sambu na beto, bayina ke vukanaka bubu yai na balukutakanu na Banzo ya Kimfumu ya mbote! Kansi ntangu nge kele na lukutakanu, keti bantangu ya nkaka nge ke bikaka nde mabanza na nge kuvwalangana mpi kuyantika kuyindula mambu yina kele ve kibeni mfunu? Kana mpidina, tadila diaka mbandu  ya bantu ya Izraele yina sukaka kaka ve na kuwidikila kansi kuyindula na dikebi yonso mambu yina bo waka, yo yina bo yantikaka kudila sambu dikanda na bo lemfukilaka ve Nsiku ya Nzambi.​—Neh. 8:1-9.

3. Bantu ya Izraele lemfukaka na nki lutwadisu?

³ Kansi, yo vandaka ve ntangu ya kufunguna masumu. Sambu yo vandaka kilumbu ya nkinsi, yo fwete vanda ntangu mosi ya kiese mpi ya kusambila Yehowa. (Kut. 29:1) Yo yina, Balevi zabisaka bantu nde: ‘Beno kwenda, beno dia bima ya kuluta kitoko, beno nwa bima ya sukadi, mpi beno tinda madia na bantu yina me yidika ata kima ve; sambu bubu yai kele kilumbu ya santu sambu na Mfumu na beto, mpi beno wa ve mawa, sambu kiese ya Yehowa kele kisika ya ngolo ya lutaninu na beno.’ Bantu lemfukaka mpidina kilumbu yina kumaka ya ‘kiese mingi.’​—Neh. 8:10-12.

4. Bamfumu ya mabuta ya Izraele salaka inki, mpi nki vandaka diambu ya kuluta mfunu ya Nkinsi ya Bisasa?

⁴ Na kilumbu yina landaka, bamfumu ya mabuta vukanaka sambu na kutadila mutindu dikanda ya mvimba lendaka kulemfukila mbote-mbote Nsiku ya Nzambi. Ntangu bo vandaka kulonguka Masonuku, bo monaka nde dikanda fwete ta Nkinsi ya Bisasa yantika kilumbu ya 15 tii na kilumbu ya 22 ya ngonda Tishri; yo yina bo yantikaka kudibongisa. Yo vandaka Nkinsi ya Bisasa ya kuluta mbote yina bo me salaka ntete ve tuka bilumbu ya Yozue mpi bantu waka ‘kiese mingi.’ Mpi diambu ya kuluta mfunu ya nkinsi yina vandaka, kutangila bantu yonso Nsiku ya Nzambi, ‘konso kilumbu, yantika kilumbu ya ntete tii na kilumbu ya nsuka.’​—Neh. 8:13-18.

5. Bantu ya Izraele salaka nki na ntwala nde Balevi kusamba Yehowa sambu na bo?

⁵ Bilumbu zole na nima ya nkinsi yina, na kilumbu ya 24 ya ngonda Tishri, ntangu lungaka sambu nde bantu ya Izraele kufunguna masumu na bo ya kukonda kulemfukila Nsiku ya Nzambi. Yo vandaka ve kilumbu ya kudia mpi ya kusepela. Yo yina, bantu ya Izraele buyaka madia mpi lwataka basaki sambu na kumonisa mawa na bo. Diaka, Balevi tangilaka bantu Nsiku ya Nzambi na nsungi ya bangunga kiteso ya tatu na suka. Na nima ya midi, ‘bo fungunaka masumu na bo, mpi fukaminaka Yehowa, Nzambi na bo.’ Na nima, Balevi salaka kisambu mosi ya kuyidika mbote sambu na bantu yonso. ​—Neh. 9:1-3.

6. Inki sadisaka Balevi na kusala kisambu mosi ya mfunu mingi, mpi inki dilongi beto ke baka?

⁶ Ntembe kele ve nde, kutanga Nsiku ya Nzambi mbala na mbala sadisaka Balevi na kuyidika kisambu yai ya mfunu mingi. Baverse kumi ya ntete ke tubila bisalu mpi bikalulu ya Yehowa. Na baverse yina ke landa, bo tubilaka ‘mawa ya nene ya Nzambi,’ mpi kikuma yina bantu ya Izraele fwanaka ve nde Nzambi kuwila bo mawa. (Neh. 9:19, 27, 28, 31) Bisambu na beto  mpi ta vanda mbote ti ya mfunu kana beto fulula Balevi yina, na kuyindululaka Ndinga ya Nzambi konso kilumbu. Mpidina beto ta bika nde Yehowa kutubila beto mpi beto ta vanda ti mambu mingi ya kuzabisa yandi ntangu beto ta samba.​—Nk. 1:1, 2.

7. Inki Balevi lombaka Nzambi, mpi yo ke pesa beto nki dilongi?

⁷ Na kisambu yina bo salaka, Balevi lombaka kaka diambu mosi ya fioti. Yo kele na kitini ya nsuka ya verse 32, yina ke tuba nde: ‘Ntangu yai, Nzambi na beto, Nzambi ya nene, ya ngolo, mpi ya boma, yina me zitisaka kuwakana na yandi na kwikama yonso, kumona ve mpamba mpasi yonso yina me bwila beto, bantotila na beto, bamfumu na beto, banganga-nzambi na beto, baprofete na beto, ba-nkaka na beto, ti bantu na nge yonso katuka bilumbu ya bantotila ya Asiria tii bubu yai.’ Yo yina, Balevi bikilaka beto mbandu ya mbote; ntangu beto ke samba beto fwete kumisa Yehowa mpi kupesa yandi matondo na ntwala ya kulomba mambu ya beto kele na yo mfunu.

8, 9. (a) Ntangu Balevi yantikaka kisambu na bo, inki mutindu bo monisaka kudikulumusa? (b) Inki kele bimvuka zole ya basoda ya zulu yina Balevi tubilaka?

⁸ Ata Balevi yidikaka mbote kisambu na bo, bo kudikulumusaka mpi monaka nde bangogo yonso yina bo lenda basisa ta fwana ve sambu na kupesa Yehowa lukumu yina yandi me fwana na kubaka. Yo yina, bo yantikaka kusamba sambu na bantu yonso ya Izraele na kuzabisaka Yehowa nde: ‘Bika nde bo kumisa zina na nge ya lukumu, yina kele ya kuzanguka kuluta lusakumunu ti nkembo yonso.’—Neh. 9:5.

⁹ Kisambu yina ke landa nde: ‘Nge kele nge mosi Yehowa; nge salaka zulu ti bima na yo yonso, ntoto ti bima yonso yina kele na zulu na yo, banzadi-mungwa ti bima yonso yina kele na kati na yo; nge pesaka moyo na bima yonso; basoda ya zulu ke fukamina nge.’ (Neh. 9:6) Ya kieleka, Yehowa Nzambi me gangaka luyalanganu ya mvimba, ya kele ti bamiliare ya bambwetete. Yandi me gangaka mpi bima yonso ya kitoko ya kele na ntoto mpi me salaka na mpila nde bigangwa mingi yina kele na luzingu kulanda kubasisa bigangwa ya nkaka. Kisambu yina tubilaka mpi bawanzio ya Nzambi, yina kele bonso basoda ya zulu. (1 Bant. 22:19; Yobi 38:4, 7) Diaka, bawanzio ke salaka luzolo ya Nzambi na kudikulumusa yonso na mutindu bo ke sadilaka bantu ya masumu “yina ta baka luguluku.” (Baeb. 1:14) Bawanzio me bikilaka beto mbandu ya mbote kibeni sambu beto mpi ke sadilaka Yehowa na bumosi bonso basoda yina bo me yidika mbote!​—1 Bak. 14:33, 40.

10. Inki beto ke longuka na mutindu yina Nzambi sadilaka Abrahami mambu?

¹⁰ Na nima, Balevi tubilaka mambu yina Nzambi sadilaka Abrami, yina tii na bamvula 99 butaka ntete ve ata mwana mosi ti Sarai, nkento na  yandi yina vandaka mukobo. Na nima, Yehowa sobaka zina na yandi na Abrahami, disongidila ‘tata ya makanda mingi.’ (Kuy. 17:1-6, 15, 16) Nzambi silaka mpi Abrahami nde nkuna na yandi ta kuma kuzinga na insi ya Kanana. Mbala mingi bantu ke vilaka mambu yina bo ke silaka; kansi Yehowa ve. Balevi monisaka yo ntangu bo sambaka nde: ‘Nge kele Yehowa Nzambi ya kieleka, yina solaka Abrami mpi basisaka yandi na Ure na ntoto ya Kaldea mpi pesaka yandi zina Abrahami. Nge monaka nde ntima na yandi vandaka ya kwikama na ntwala na nge, yo yina nge salaka kuwakana ti yandi sambu na kupesa yandi ntoto ya bantu ya Kanana, sambu yo vanda ntoto ya bana na yandi. Nge zitisaka balusilu na nge sambu nge kele muntu ya lunungu.’ (Neh. 9:7, 8) Beto mpi fwete landa mbandu ya Nzambi na beto ya lunungu na kusalaka yonso sambu na kulungisa balusilu na beto.​—Mat. 5:37.

11, 12. Zina ya Yehowa ke tendula inki, mpi inki mutindu yandi monisaka ntendula yina na mambu yina yandi sadilaka batekolo ya Abrahami?

¹¹ Zina Yehowa ke tendula “Yandi Ke Kumisaka,” yina ke monisa nde Nzambi ke landaka kusala mambu sambu na kulungisa balusilu na yandi. Yo monanaka pwelele na mambu yina Nzambi sadilaka batekolo ya Abrahami ntangu bo vandaka bampika na Ezipte. Na ntangu yina, yo monanaka bonso nde, dikanda ya mvimba lendaka ve kubaka kimpwanza mpi kukota na Ntoto ya Lusilu. Kansi, Nzambi salaka mambu mingi yina vandaka mfunu sambu na kulungisa lusilu na yandi; na mutindu yina yandi monisaka nde yandi mpamba me fwana na kubaka zina Yehowa.

¹² Na kisambu yina Nehemia sonikaka, Balevi songaka Yehowa nde: ‘Nge monaka mpasi ya ba-nkaka na beto na Ezipte, mpi nge waka bidilu na bo na Nzadi-Mungwa ya Mbwaki. Ebuna nge salaka bidimbu ti bimangu sambu na kutelamina Farao ti bansadi na yandi yonso ti bantu yonso ya insi na yandi, sambu nge zabaka nde bo sadilaka bantu na nge mambu na lulendo yonso; nge salaka zina sambu na nge mosi, yina kele kaka tii bubu yai.’ Na nima, Balevi tubilaka diaka mambu ya nkaka yina Yehowa salaka sambu na bantu na yandi: ‘Nge bedisaka na ntwala na bo bantu ya Kanana yina vandaka kuzinga na ntoto yina. Bo botulaka bambanza yina vandaka ti bibaka ya ngolo mpi ntoto yina vandaka kubuta mbote; bo botulaka banzo ya kufuluka ti bima ya mbote ya mutindu na mutindu, mabulu ya masa ya bo me timunaka dezia, bilanga ya vinu, banti ya olive, ti ya bambuma ya mutindu na mutindu. Bo diaka, bo fulukaka, bo kumaka mafuta, mpi bo monaka kiese na bumbote na nge ya nene.’​—Neh. 9:9-11, 24, 25.

13. Inki mutindu Yehowa lungisaka bampusa ya kimpeve ya bantu ya Izraele, kansi bo salaka inki?

¹³ Nzambi salaka mambu mingi ya nkaka sambu na kulungisa lukanu na yandi. Mu mbandu, ntangu fioti na nima ya kubasika ya bantu ya Izraele na Ezipte, Yehowa lungisaka bampusa na bo ya kimpeve. Na kisambu yina bo salaka, Balevi tubaka nde: ‘Nge kulumukaka na zulu ya Ngumba ya Sinai mpi tubilaka bo katuka na zulu mpi pesaka bo bansiku ti bantuma ya mbote.’ (Neh. 9:13) Yehowa salaka yonso sambu na kulonga bantu na yandi sambu bo fwana na kubingama na zina na yandi ya santu ntangu bo ta kota na Ntoto ya Lusilu, kansi bo lemfukilaka bantuma ya Yehowa na nsungi ya ntangu fioti.​—Tanga Nehemia 9:16-18.

14, 15. (a) Inki mutindu Yehowa monisilaka bantu na yandi mawa? (b) Inki beto ke longuka na mutindu Nzambi salaka mambu na dikanda yina yandi ponaka?

¹⁴ Kisambu yina Balevi salaka tubilaka masumu zole yina bantu ya Izraele salaka ntangu fioti na nima ya kusila na Ngumba ya Sinai nde, bo ta lemfukila Nsiku ya Nzambi. Sambu na masumu yina, yo fwanaka nde bo fwa na ntoto ya zelo na zelo. Kansi, Yehowa wilaka bo mawa mpi landaka kulungisa bampusa na bo. Yo yina, kisambu  yina kumisaka Yehowa nde: ‘Na mawa na nge ya nene nge yambulaka bo ve na ntoto ya zelo na zelo. Nge pesaka bo madia bamvula 40. Bo kondaka kima ve. Bilele na bo bebaka ve, mpi makulu na bo vimbaka ve.’ (Neh. 9:19, 21) Bubu yai, Yehowa ke pesaka beto mpi bima yonso yina beto kele na yo mfunu sambu na kusadila yandi na kwikama yonso. Yo yina, bika nde beto fwanana ve ata fioti ti mafunda ya bantu ya Izraele yina fwaka na ntoto ya zelo na zelo sambu na kukonda bulemfu mpi lukwikilu. Nkutu, “bo sonikaka [mambu yina] sambu na kukebisa beto, bantu yina ke zinga na bansuka ya bangidika ya bima.”​—1 Bak. 10:1-11.

¹⁵ Diambu ya mawa, na nima ya kukota na Ntoto ya Lusilu, bantu ya Izraele landaka lusambu ya bantu ya Kanana, yina vandaka kusiamisa bantu na mansoni mpi kuyoka bana na bo na tiya. Yo yina, Yehowa bikaka nde makanda yina vandaka na nziunga na bo kuniokula bo. Ntangu bo balulaka ntima, Yehowa vandaka kulolula bo mpi kugulusa bo na maboko ya bambeni. Bo vandaka kusala mutindu yina “konso ntangu.” (Tanga Nehemia 9:26-28, 31.) Balevi ndimaka yo mpi tubaka nde: ‘Bamvula mingi nge vandaka kukanga ntima na kulonga bo mpi nge vandaka kaka kukebisa bo na nsadisa ya mpeve na nge na nzila ya baprofete na nge, kansi bo buyaka kuwa. Yo yina, nge bikaka bo na maboko ya bantu ya bansi.’​—Neh. 9:30.

16, 17. (a) Inki salamaka ntangu bantu ya Izraele vutukilaka nkadilu na bo ya kukonda bulemfu? (b) Inki diambu bantu ya Izraele ndimaka, mpi inki lusilu bo salaka?

¹⁶ Ata na nima ya kubasika na kimpika na Babilone, bantu ya Izraele vutukilaka nkadilu na bo ya kukonda bulemfu. Inki malanda basikaka? Balevi landaka kusamba nde: ‘Ebuna ntangu yai, tala beto kele bampika na ntoto yina nge pesaka ba-nkaka na beto sambu na kudia mbuma na yo mpi bima na yo ya mbote. Bima ya mingi yina yo ke basisa ke kwenda na bantotila yina nge me tula na zulu na beto sambu na masumu na beto. Beto kele na kati ya mpasi kibeni!’​—Neh. 9:36, 37.

¹⁷ Keti Balevi vandaka kutuba nde Nzambi kondaka lunungu na mutindu yandi pesaka nzila na bampasi yai? Ve. Bo ndimaka nde: ‘Nge me monisaka lunungu na mambu yonso yina me kuminaka beto, nge me salaka mambu na kwikama yonso, kansi beto bantu me salaka masumu.’ (Neh. 9:33) Na nima, na nsuka ya kisambu na bo ya kukonda bwimi, Balevi silaka nde dikanda ya mvimba ta lemfukilaka Nsiku ya Nzambi. (Tanga Nehemia 9:38; 10:29) Yo yina, bo sonikaka mukanda mosi mpi Bayuda 84 yina vandaka bantwadisi tulaka maboko.​—Neh. 10:1-27.

18, 19. (a) Inki beto fwete sala sambu na kukota na nsi-ntoto ya mpa ya Nzambi? (b) Beto fwete yambula ve kusamba sambu na nki diambu, mpi sambu na nki?

¹⁸ Yo ke lomba nde Yehowa kupesa beto disipline to ndola sambu beto vanda bantu yina me fwana na kukota na ntoto ya mpa ya lunungu. Ntumwa Polo yulaka nde: “Nani mwana yina tata na yandi ke pesaka yandi ve ndola sambu na kulonga yandi?” (Baeb. 12:7) Beto ke monisaka nde, beto ke ndima lutwadisu ya Nzambi na luzingu na beto kana beto ke kwamina na kisalu na yandi na kwikama yonso mpi ke bika nde mpeve na yandi kulonga beto. Mpi kana beto me sala disumu ya nene, beto lenda tula ntima nde Yehowa ta lolula beto kana beto balula ntima na masonga yonso mpi kundima disipline na kudikulumusa yonso.

¹⁹ Kubika fioti, Yehowa ta sala mambu ya nene sambu na kukumisa zina na yandi kuluta mutindu yandi salaka yo ntangu yandi basisaka bantu ya Izraele na Ezipte. (Ezek. 38:23) Mpi kaka mutindu bantu ya Izraele kotaka na Ntoto ya Lusilu, Bakristu yonso yina ta kwamina na lusambu ya Yehowa na kwikama yonso, ta baka luzingu na ntoto ya mpa ya lunungu yina Nzambi me silaka. (2 Pie. 3:13) Sambu beto ke vingila kivuvu yina ya kitoko, beto bika ve ata fioti kusamba sambu na kusantisama ya zina ya Nzambi ya lukumu. Disolo yina ke landa ta tubila kisambu ya nkaka yina lenda sadisa beto na kusala mambu yina kele mfunu sambu na kubaka balusakumunu ya Nzambi bubu yai mpi kimakulu.