Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Mɔɔ Yɛsukoa Yɛfi Nzɛlɛlɛ Bie Mɔɔ Bɛzieziele Bɛ Nwo Kpalɛ Bɛyɛle La Anu La

Mɔɔ Yɛsukoa Yɛfi Nzɛlɛlɛ Bie Mɔɔ Bɛzieziele Bɛ Nwo Kpalɛ Bɛyɛle La Anu La

“Awie biala ɛye ye duma nwuanzanwuanza ne ayɛlɛ.”—NIH. 9:5.

1. Ayia boni a Nyamenle menli yɛle mɔɔ yɛbazuzu nwo a, kpuyia boni mɔ a yɛbahola yɛabiza a?

“BƐDWAZO bɛye [Gyihova] bɛ Nyamenle ne ayɛlɛ; bɛye ye ayɛlɛ dahuu!” Edwɛkɛ ɛhye hanle Nyamenle menli mɔɔ dɛnlanle aze wɔ tete ne la ɔmanle bɛbɔle nu bɛyɛle nzɛlɛlɛ mɔɔ wɔale kpalɛ mɔɔ bɛyɛ nwolɛ kɛlɛtokɛ wɔ Baebolo ne anu la anu ko. (Nih. 9:4, 5) Bɛyiale nu wɔ Gyɛlusalɛm wɔ Dwuuma siane ne mɔɔ ɔtɔ zo nsuu, Tishri (September/October) kenle 24 wɔ 455 K.Y.M. Mekɛ mɔɔ yɛlɛsuzu ninyɛne mɔɔ manle bɛyɛle ayia titile ɛhye anwo la, biza ɛ nwo kɛ: ‘Subane kpalɛ boni a manle ayia ne yɛle boɛ a? Ninyɛne boni bieko a mebahola meazukoa meavi nzɛlɛlɛ ɛhye mɔɔ bɛzieziele bɛ nwo kpalɛ bɛyɛle la anu a?’—Edw. 141:2.

SIANE TITILE

2. Neazo kpalɛ boni a Yizilayɛma yɛle manle yɛ wɔ ayia ne mɔɔ bɛyɛle ye wɔ mekɛ mɔɔ bɛliele Gyɛlusalɛm bane ne bɛwiele la anu a?

2 Dwuuma wiele Gyɛlusalɛm bane ne mɔɔ bɛlɛyɛ ye boɛ la, ye siane ko yɛɛ bɛyɛle ayia ɛhye a. (Nih. 6:15) Nyamenle menli ne wiele gyima ne yɛ wɔ kenle 52 pɛ anu, na akee bɛvale bɛ adwenle bɛziele bɛ sunsum nu ngyianlɛ zo. Yemɔti, bɛboɔboale bɛ nloa wɔ gua ne azo wɔ kenle ne mɔɔ lumua wɔ siane ne mɔɔ ɔli ɛkɛ Tishri anu, bɛdiele Nyamenle Mɛla ne mɔɔ Ɛzela nee Livaema gengale na bɛhilehilele nu la. Mbusua muala, mɔɔ “ngakula mɔɔ ɛnyi na bɛlɛ ndelebɛbo” boka nwo la gyinlanle diele “toonwo sɛnzɛngyinla.” Ɛhye le neazo kpalɛ maa yɛdayɛ mɔɔ ɛnɛ yɛkɔ debiezukoalɛ wɔ Belemgbunlililɛ Asalo ngɛnlɛma nu la! Noko akee, saa ɔdwu mekɛ zɛhae mɔ a, asoo ɔyɛ a wɔ adwenle kɔ adidi, ɛdwenle ninyɛne mɔɔ anwo ɛngyia dɔɔnwo la anwo ɔ? Saa ɔle zɔ a, ɛnee suzu tete Yizilayɛma mɔɔ bɛandie edwɛkɛ ne ala, na emomu, edwɛkɛ ne  hanle bɛ ahonle ɔmanle bɛzunle ɔluakɛ bɛanli Nyamenle Mɛla ne azo la ati la neazo ne anwo bieko.—Nih. 8:1-9.

3. Adehilelɛ boni a Yizilayɛma lile zo a?

3 Noko ɛnee ɔnle mekɛ mɔɔ bɛfa bɛka bɛ ɛtane. Kɛmɔ ɛnee ɔle ɛvoyia kenle la ati, ɛnee ɔle anyelielɛ mekɛ mɔɔ bɛfa bɛsonle Gyihova. (Ɛdi. 29:1) Yemɔti, Nihɛmaya zele menli ne kɛ: ‘Bɛhɔ sua nu na bɛhɔlie bɛ nye; bɛli debie mɔɔ yɛ fɛ na bɛnlo nwanye fɛlɛko. Bɛmaa menli mɔɔ ɛnlɛ bie la bie. Ɔluakɛ ɛnɛ le [Gyihova] kenle nwuanzanwuanza. Bɛmmadi nyane, ɔluakɛ fɛlɛkolilɛ ne mɔɔ Gyihova fa maa la le bɛ anwosesebɛ.’ Ɔyɛ anyelielɛ kɛ menli ne diele na “bɛlile fɛlɛko” kenle zɔhane la.—Nih. 8:10-12.

4. Duzu a Yizilayɛ mbusua tile yɛle a, na duzu a bɛnwunle kɛ nwolɛ hyia kpalɛ wɔ Kpɔda Bo Ɛdɛnlanlɛ Ɛvoyia ɛhye anu a?

4 Aleɛ hyenle la, mbusua tile ne mɔ yiale nu kɛ bɛnea kɛzi maanle ne bahola ali Nyamenle Mɛla ne azo bɔkɔɔ la. Mekɛ mɔɔ bɛzukoale Ngɛlɛlera ne la, bɛnwunle kɛ ɔwɔ kɛ menli ne bɔ nu di Kpɔda Bo Ɛdɛnlanlɛ Ɛvoyia ne wɔ siane nsuu ne anu, ɔvi Tishri kenle 15 kɔdwu 22, yemɔti bɛbɔle ɔ bo bɛboɔboale bɛ nwo. Ɔvi Dwɔhyua mekɛ zo toonwo mɔɔ ɔradwule mekɛ zɔhane la ɛnee bɛtɛdile Kpɔda Bo Ɛdɛnlanlɛ Ɛvoyia zɛhae bie ɛlɛ, yemɔti ɔmanle “awie biala anwo zandele ye na ɔ nye liele.” Ɛnee debie ko mɔɔ anwo hyia kpalɛ wɔ ɛvoyia ɛhye anu la a le kɛ bɛbagenga Nyamenle Mɛla ne bɛahile menli ne “alehyenlɛ biala” wɔ ɛvoyialilɛ mekɛ ne anu.—Nih. 8:13-18.

ƐTANEHANLƐ KENLE

5. Kolaa na Livaema agyinla Nyamenle menli ne agyakɛ anu azɛlɛ Gyihova amaa bɛ la, duzu a Nyamenle menli ne yɛle a?

5 Ɛnee ye kenle nwiɔ ne azo le mekɛ mɔɔ Yizilayɛma fa ka bɛ ɛtane bagua nu kɛ bɛangola Nyamenle Mɛla ne azo di. Mekɛ ɛhye ɛnle ɛvoyia kenle mɔɔ bɛfa bɛdie bɛ nye. Emomu, ɔle mekɛ mɔɔ Nyamenle menli kye ɛhɔne na bɛkeda ɛrele bɛfa bɛkile kɛ bɛlɛdi nyane. Bieko, bɛgengale Nyamenle Mɛla ne kɛyɛ dɔnehwele nsa wɔ nwonlomɔ nu bɛhilele menli ne. Ye ewiazo, “bɛhanle bɛ ɛtane ne mɔ na bɛyeyɛle [Gyihova] bɛ Nyamenle ne.” Akee Livaema zieziele bɛ nwo kpalɛ gyinlanle menli ne agyakɛ anu yɛle nzɛlɛlɛ. Nih. 9:1-4.

6. Duzu a boale Livaema manle bɛyɛle nzɛlɛlɛ mɔɔ di munli la ɛ, na duzu a yɛsukoa yɛfi nu a?

6 Kpolerazulɛ biala ɛnle nwolɛ kɛ Nyamenle Mɛla ne mɔɔ ɛnee Livaema ne kenga ye dahuu la a boale bɛ manle bɛzieziele nzɛlɛlɛ ɛhye mɔɔ ɔdi munli la. Ngyehyɛnu bulu ne mɔɔ ɔlumua la si Gyihova gyima mɔɔ yeli nee ye subane ne mɔ azo titile. Bɛzile Nyamenle ‘anwunvɔnezelɛ kpole ne’ azo wɔ nzɛlɛlɛ ne foa mɔɔ ɛha la anu na bɛlale ye ali kɛ ɛnee Yizilayɛma ɛnfɛta mɔɔ ɔyɛle ɔmanle bɛ la.  (Nih. 9:19, 27, 28, 31) Saa yɛyɛ kɛ Livaema ne yɛdwenledwenle Nyamenle Edwɛkɛ ne anwo alehyenlɛ biala, yɛmaa Gyihova tendɛ kile yɛ kolaa na yɛayɛ nzɛlɛlɛ tendenle a, ma bara yɛ nzɛlɛlɛ mɔɔ yɛfa yɛto Gyihova anyunlu la anu na yeali munli.—Edw. 1:1, 2.

7. Duzu a Livaema zɛlɛle vile Nyamenle ɛkɛ a, na duzu a yɛsukoa yɛfi nu a?

7 Modolɛ ko ala a ɛnee wɔ nzɛlɛlɛ ne anu a. Yɛbanwu ye wɔ ngyɛne 32 ne awieleɛ. Ɔkenga kɛ: “O Nyamenle, yɛ Nyamenle, ɛle kpole! Ɛ nwo yɛ ɛzulolɛ, ɛle tumivolɛ! Ɛsie wɔ ngyekyeleɛ ɛwɔkɛ ne mɔ nɔhalɛ nu. Ɔvi mekɛ mɔɔ Aselea arelemgbunli sisile yɛ badwu ɛnɛ, yɛnwu amaneɛ dɔɔnwo! Yɛ arelemgbunli, yɛ mgbanyima, yɛ sɛlɛvolɛma nee yɛ Nyamenle kpɔmanvolɛma, Yɛ mgbanyinli nee yɛ menli ne mɔ kɔsɔɔti ɛnwu amaneɛ. Kakye yɛ na yɛnwu amaneɛ somaa!” Yemɔti, Livaema yɛle neazo kpalɛ manle yɛ kɛ yɛlumua yɛye Gyihova ayɛlɛ na yɛyɛ ye mo kolaa na yɛava yɛ modolɛ yɛado ɔ nyunlu.

BƐYE NYAMENLE DUMA NWUANZANWUANZA NE AYƐLƐ

8, 9. (a) Mɛlɛbɛnwoaze adenle boni a Livaema luale zo bɔle bɛ nzɛlɛlɛ ne abo a? (b) Anwuma ɛlɔne nwiɔ boni mɔ a Livaema ne hanle bɛ nwo edwɛkɛ a?

8 Ɔnva nwo bɔbɔ kɛ bɛzieziele bɛ nzɛlɛlɛ ne kpalɛ la, Livaema ne bɛlɛle bɛ nwo aze lale ye ali kɛ bɛ edwɛkɛ ne ɛnrɛhola ɛnrɛla ayɛlɛyelɛ mɔɔ fɛta Gyihova la ali bɔkɔɔ. Ɔlua ɛhye ati, bɛbɛlɛle bɛ nwo aze bɛzɛlɛle bɛmanle Nyamenle menli ne kɛ: “Kanza dasanli biala ayɛlɛyelɛ le ekyi bɔbɔ a, awie biala ɛye ye duma nwuanzanwuanza ne ayɛlɛ.”—Nih. 9:5.

9 Nzɛlɛlɛ ne toa zo kɛ: “Ɛ ngomekye ala yɛɛ ɛle [Gyihova] a; wɔmɔ yɛɛ ɛbɔle anwuma nee anwomanyunlu nwɔlɔra a. Wɔmɔ yɛɛ ɛbɔle azɛlɛ nee zolɛ ninyɛne, nyevile nee nuhua ninyɛne a; wɔmɔ yɛɛ ɛmanle bɛ kɔsɔɔti ngoane a. Anwuma tumivolɛma kɔsɔɔti bɔ bɛ ti aze sonle wɔ.” (Nih. 9:6) Ɛhɛe, Gyihova Nyamenle a bɔle anwuma nee aze mɔɔ nwɔlɔra ekpunli ɛyi ye tɛkɛɛ la. Ɔbɔle debie biala wɔ yɛ pelanet kɛnlɛma ɛhye azo na ye tumi kpole ne bɔ ninyɛne ngakyile mɔɔ ngoane wɔ nu la anwo bane. Ɔmaa abɔdeɛ mɔɔ ngoane wɔ nu la wo bɛ ɛsaso. Nyamenle anwumabɔvolɛ nwuanzanwuanza ne mɔ mɔɔ eza yɛkola yɛfɛlɛ bɛ ‘anwuma ɛlɔne’ la, di ninyɛne ɛhye kɔsɔɔti anwo daselɛ. (1 Arl. 22:19; Dwobu 38:4, 7) Bieko, anwumabɔvolɛ ne mɔ bɛlɛ bɛ nwo aze yɛ Nyamenle ɛhulolɛdeɛ. Bɛsonle alesama mɔɔ ɛtane wɔ bɛ nwo “mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛnyia ngoane la.” (Hib. 1:14) Anwumabɔvolɛ ne mɔ ɛyɛ neazo kɛnlɛma ɛmaa yɛ. Bɛmaa yɛfa koyɛlɛ yɛsonle Gyihova kɛ ɛlɔne mɔɔ bɛtete yɛ!—1 Kɔl. 14:33, 40.

10. Duzu a yɛsukoa yɛfi kɛzi Nyamenle nee Ebileham luale la anu a?

10 Bieko, Livaema ne hanle kɛzi Nyamenle nee Ebelam mɔɔ ɔnyianle ɛvolɛ 99 la  ɛnee ɔ ye Sɛleeyae mɔɔ ɛnee le mota ɛtɛwole ralɛ luale la azo. Mekɛ zɔhane Gyihova hakyile ye duma yɛle ye Ebileham. Ɔ bo a le “maanle maanle dɔɔnwo bɛ ze.” (Mɔl. 17:1-6, 15, 16) Nyamenle eza bɔle Ebileham ɛwɔkɛ kɛ ɔ bo zo amra bava Keena azɛlɛ ne ayɛ bɛ ɛdeɛ. Menli arɛle ta fi ɛwɔkɛ mɔɔ bɛkɛbɔ la; noko Gyihova ɛnle zɔ. Livaema zɛlɛle kɛ: “Wɔmɔ [Gyihova] Nyamenle yɛɛ ɛyele Ebelam, ɛyele ye ɛvile Yule mɔɔ wɔ Babelonia na ɛhakyile ye duma ɛvɛlɛle ye Ebileham. Ɛnwunle kɛ ɔdi nɔhalɛ ɔmaa wɔ, na ɛ nee ye yɛle ngyekyeleɛ. Ɛbɔle ye ɛwɔkɛ kɛ ɛkɛva Keenama, . . . azɛlɛ ne mɔ ɛkɛmaa ɔ bo zo amra. Ɛlile wɔ ɛwɔkɛ zo, ɔboalekɛ ɛdi nɔhalɛ.” (Nih. 9:7, 8) Ɔrɛla ye kɛ yɛbazukoa yɛ tenlene Nyamenle ne yɛabɔ mɔdenle yɛali yɛ edwɛkɛ zo dahuu.—Mat. 5:37.

BƐHANLE NINYƐNE MƆƆ GYIHOVA YƐLE LA

11, 12. Kilehile mɔɔ Gyihova duma ne kile nee kɛzi ɛhye lale ali wɔ kɛzi ɔ nee Ebileham abozoamra luale la anu.

11 Duma Gyihova ne abo kile “Mɔɔ Ɔmaa Ɔyɛ Ɛkɛ.” Ɛhye kile kɛ Nyamenle maa ye ɛwɔkɛ ne mɔ ba nu ngyikyi ngyikyi. Yɛnwunle ɛhye wienyi wɔ kɛzi Nyamenle nee Ebileham abozoamra luale wɔ mekɛ mɔɔ bɛyɛle ahanra bɛmanle Yigyibitima la anu. Mekɛ zɔhane, ɛnee ɔle kɛ asɛɛ maanle ne ɛnrɛhola ɛnrɛnyia fanwodi ɛnrɛradɛnla Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo la. Noko Nyamenle luale ndenle ngakyile zo ɔmanle ye ɛwɔkɛ ne rale nu. Ɛhye manle ɔlale ali kɛ ye duma kpole Gyihova ne fɛta ye.

12 Nzɛlɛlɛ ne mɔɔ Nihɛmaya hɛlɛle la hanle ye wɔ Gyihova anwo kɛ: “Ɛnwunle kɛ yɛ mgbanyinli zile nwunle amaneɛ wɔ Yigyibiti, ɛdele bɛ ɛzunlɛ wɔ Ndɔ Nyevile ne anloa na ɛliele bɛ. Ɛyɛle nwanwane ninyɛne ɛhilele Yigyibiti belemgbunli ne, ɛyɛle bie ɛhilele ye mgbanyima nee menli mɔɔ wɔ azɛlɛ ne azo la, ɔboalekɛ ɛze kɛ bɛzile bɛsisile wɔ menli ne la. Na ɛliele duma ne mɔɔ ɛnɛ nee ɛnɛ ɛtɛdɛ la. Ɛkpakyele adenle ɛdole nyevile ne anu, na ɛmanle bɛluale azɛlɛ resee zo bɛpɛle; menli mɔɔ ɛlɛfoa bɛ la wule azule buma ne anu, bɛnlomanle kɛ bolɛ wɔ nyevile ne mɔɔ ɛzɛkye la anu.” Akee nzɛlɛlɛ ne doale zo hanle ninyɛne gyɛne mɔɔ Gyihova yɛle manle ye menli ne la anwo edwɛkɛ kɛ: “Bɛlile Keenama anwo zo konim bɛvale azɛlɛ ne, . . . Wɔ menli ne mɔ honle vale ninyɛne ɛhye mɔ: azuamgbole mɔɔ bɛhye nwolɛ, azɛlɛ mɔɔ kye aleɛ, azua mɔɔ anwonyia ɛyiyi bɛ, bula mɔɔ bɛbɔ, ɔlivi mbaka, mbaka mɔɔ so ma, yɛɛ vanye tola. Bɛlile debie biala mɔɔ bɛkulo la na bɛyɛle mbelane, bɛlile ninyɛne kpalɛ mɔɔ ɛmanle bɛ la kɔsɔɔti anwo fɛlɛko.”—Nih. 9:9-11, 24, 25.

13. Kɛzi Gyihova vale Yizilayɛma sunsum nu ngyianlɛ manle bɛ ɛ, noko duzu a bɛyɛle a?

13 Ninyɛne gyɛne dɔɔnwo wɔ ɛkɛ mɔɔ Nyamenle yɛle ye ngyikyi ngyikyi manle ye bodane ne rale nu a. Kɛ neazo la, mekɛ mɔɔ Yizilayɛma vile Yigyibiti la, mekɛ ekyi bie anzi Gyihova vale bɛ sunsum nu ngyianlɛ manle bɛ. Livaema ne hanle ye wɔ bɛ nzɛlɛlɛ ne anu kɛ: ‘Nyamenle vi anwuma dwule Boka Saenae azo, ɔdendɛle ɔhilele ye menli ne wɔ boka ne azo; ɔmanle bɛ nɔhalɛ mɛla nee ngyehyɛlɛ na ɔhilehilele bɛ kɛ bɛli zo.’ (Nih. 9:13) Gyihova bɔle mɔdenle kɛ ɔkilehile ye menli ne amaa ye duma nwuanzanwuanza ne ahola ala bɛ nwo zo kɛ menli mɔɔ bɛbava Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne bɛayɛ bɛ ɛdeɛ, noko bɛanva ninyɛne kpalɛ mɔɔ bɛzukoale la bɛanli gyima.—Bɛgenga Nihɛmaya 9:16-18.

NDEANLƐ MEKƐ

14, 15. (a) Kɛzi Gyihova zele ye menli ne mɔɔ bɛyɛle ɛtane la anwunvɔne ɛ? (b) Duzu a yɛsukoa yɛfi kɛzi Nyamenle nee ye menli ne mɔɔ ɔkpale nu ɔyele bɛ luale la anu a?

14 Livaema ne hanle ɛtane nwiɔ mɔɔ Yizilayɛma yɛle wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee bɛbɔ  ɛwɔkɛ wɔ Boka Saenae abo kɛ bɛbali Nyamenle Mɛla zo wɔ mekɛ ekyi bie anzi la wɔ bɛ nzɛlɛlɛ ne anu. Ɛhye ati, ɛnee ɔwɔ kɛ bɛgyakyi bɛ bɛmaa bɛwu. Noko bɛyele Gyihova ayɛlɛ wɔ bɛ nzɛlɛlɛ ne anu kɛ: “Wɔamkpo bɛ wɔ fienemgbole ne anu, ɔluakɛ wɔ anwunvɔnezelɛ ne le kpole. . . . Ɛvolɛ abulanla, wɔ fienemgbole ne anu, ɛmanle bɛ debie biala mɔɔ bɛhyianle nwolɛ la; bɛ ndanlɛ antete yɛɛ bɛ gyakɛ amkpomgba ɛlɛ.” (Nih. 9:19, 21) Ɛnɛ noko, Gyihova maa yɛ sa ka debie biala mɔɔ yɛhyia nwo amaa yɛazonle ye nɔhalɛ nu la. Ɔnle kɛ yɛyɛ kɛ Yizilayɛma dɔɔnwo ne mɔɔ ɔluakɛ bɛyɛle anzosesebɛ yɛɛ bɛannyia diedi la ati bɛwule fienemgbole ne anu la. Nɔhalɛ, ninyɛne ɛhye mɔ “bɛhɛlɛle kɛ bɛfa bɛahilehile yɛ, ɔluakɛ ewiade ne awieleɛ mekɛ a yɛwɔ nu la.”—1 Kɔl. 10:1-11.

15 Ɔyɛ alɔbɔlɛ kɛ, mekɛ mɔɔ Yizilayɛma dwule Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo la, bɛzonlenle Keenama awozonle bɛbɔle ɛbɛla ɛtane na bɛyɛle kɔdiawu la. Yemɔti Gyihova manle maanle ngakyile sisile Yizilayɛma. Saa bɛnlu bɛ nwo a, Gyihova nwu bɛ anwunvɔne na ɔdie bɛ ɔfi bɛ kpɔvolɛma asa nu. Ɛhye zile “mekɛ dɔɔnwo ne ala.” (Bɛgenga Nihɛmaya 9:26-28, 31.) Livaema ne hanle kɛ: “Ɛbɔle bɛ kɔkɔ abotane nu ɛvolɛ biala, ɛluale wɔ Sunsum ne azo ɛmanle wɔ kpɔmanvolɛma dendɛle, na wɔ menli ne yɛle ateakpaso; yemɔti ɛmanle maanle maanle lile bɛ nwo zo konim.”—Nih. 9:30.

16, 17. (a) Mekɛ mɔɔ Yizilayɛma vi nlɔnu rale la, kɛzi bɛ tɛnlabelɛ ne yɛle ngakyile vile bɛ nlenya mɔ mɔɔ lumuale dɛnlanle Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo la ɛdeɛ ne anwo ɛ? (b) Duzu a Yizilayɛma hanle kɛ bɛyɛ a, na duzu a bɛbɔle ɛwɔkɛ kɛ bɛbayɛ a?

16 Mekɛ mɔɔ Yizilayɛma vi nlɔnu rale bɔbɔ la, bɛyɛle anzosesebɛ fane dɔɔnwo. Duzu a vi nu rale a? Livaema ne doale bɛ nzɛlɛlɛ ne azo kɛ: “Ɛnɛ yɛyɛ ahanra wɔ maanle mɔɔ ɛvale ɛmanle yɛ nlenya mɔ la anu, wɔ azɛlɛ ye mɔɔ kye aleɛ maa yɛ la azo, Aleɛ mɔɔ azɛlɛ ne maa la kɔ arelemgbunli ne mɔ mɔɔ sie yɛ la ɛkɛ, ɔboalekɛ yɛyɛ ɛtane. . . . Yɛwɔ nyane nu kpole!”—Nih. 9:36, 37.

17 Asoo ɛnee Livaema ne ɛlɛka kɛ Nyamenle ɛnli pɛlepɛle la ati a ɔmanle bɛnwunle nyane a? Kyɛkyɛ! Bɛhanle kɛ: “Ɛdi benle kɛ wɔhwe yɛ nzo a; yɛyɛ ɛtane bɔbɔ ɛdeɛ, noko wɔli nɔhalɛ.” (Nih. 9:33) Akee bɛbɔle ɛwɔkɛ kɛ ɔvi ɛnɛ mɔɔ kɔ la, maanle ne bali Nyamenle Mɛla zo bɛvale bɛdwulale bɛ nzɛlɛlɛ ɛhye mɔɔ ɔvi ahonle nu la. (Bɛgenga Nihɛmaya 9:38; 10:29) Awieleɛ kolaa ne, Dwuu mgbanyima 84 vale bɛ sa wulale kɛlata bie abo.—Nih. 10:1-27.

18, 19. (a) Duzu a ɔwɔ kɛ yɛyɛ na yɛanyia yɛ ti yɛahɔ Nyamenle ewiade fofolɛ ne anu a? (b) Duzu a ɔwɔ kɛ yɛkɔ zo yɛyɛ nwolɛ asɔne a, na duzu ati ɔ?

18 Yɛhyia Gyihova ndeanlɛ na yɛanyia yɛ ti yɛahɔ tenlene ewiade fofolɛ ne anu. Pɔɔlo bizale kɛ: “Asoo ralɛ bie wɔ ɛkɛ mɔɔ ɔ ze ɛnrɛdea ye kenle ko bɔbɔ ɛlɛ?” (Hib. 12:7) Yɛkile kɛ yɛdie Nyamenle adehilelɛ yɛto nu, ɔlua nɔhalɛlilɛ mɔɔ yɛbava yɛagyinla yɛ munlililɛ nu na yɛamaa ye sunsum ne ahakyi yɛ ɛbɛlabɔlɛ la azo. Na saa yɛyɛ ɛtane kpole na yɛnu yɛ nwo nɔhalɛ nu, yɛdie ndeanlɛ yɛto nu a, Gyihova bava yɛ ɛtane ahyɛ yɛ.

19 Ɔnrɛhyɛ, Gyihova bakpogya ye duma ne kpole kpalɛ yeadɛla mekɛ mɔɔ ɔliele Yizilayɛma ɔvile Yigyibiti la bɔbɔ. (Yiz. 38:23) Kɛmɔ ye tete menli ne hɔle Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo la, zɔhane ala a Keleseɛnema mɔɔ bɛsonle Gyihova nɔhalɛ nu la amuala bɛadɛnla Nyamenle tenlene ewiade fofolɛ ne anu a. (2 Pita 3:13) Anyelazo kɛnlɛma ɛhye ati, ɔrɛla ye kɛ yɛbahɔ zo yɛayɛ asɔne kɛ Nyamenle duma nwuanzanwuanza ne anwo ɛde. Edwɛkɛ mɔɔ doa zo la bahilehile nzɛlɛlɛ fofolɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛmaa yɛ nyɛleɛ nee ye yɛ ko amaa Nyamenle ayila yɛ ɛnɛ nee mekɛ mɔɔ ɛnlɛ awieleɛ la anu.