To obedo lamone ma onyo koyo i komwa. Walwenyo kwede ki tekwa ducu. Pe watwero ye ka ce oneko danowa me amara. Nyo ki wic me bulu, waromo tamo ni lamone man pe binekowa​—tam mugom ma twero bedo i wiwa teke pud wakwo.

I kare macon, jo manok calo Parao aye onongo gitamo tutwal i kom kwo ma pe tum. Gin kacel ki luticgi alip mapol gucwalo kare malac i tutegi me yenyo gin ma romo gengo to. Kayik ma gugedo ma wigi ocudo malo nyuto kit ma gutute kwede​—ki bene kit ma tutegi-ni opoto nono.

Kabaka mogo me China bene onongo gileko pi kwo nakanaka, kadi bed ni gin onongo gitiyo ki yadi ma pige ma gitamo ni tye ki teko pa jok ma weko i kwo nakanaka. Kabaka Quin Shi Huang owaco bot ajwagine ni guyeny yadi ma pige-ni wek oryem to. Ento pol pa yadigi ma girubo-ni nongo tye ki kwir me mecury, dok nen calo i kare mo acel ma omato, en otugi to cut.

I mwaka 1513 K.M., kiwacci larot piny Juan Ponce de León me lobo Spain ongolo nam me Caribbean kun yenyo kulu ma ka jo mutii gumato piine ci gidoko bulu. I kare ma tye ka yenyo kulu man, en onongo kabedo ma kilwongo ni Florida, i lobo Amerika, ento oto woko i nge mwaki mogo manok i kare ma olwenyo ki anywali me lobo Amerika. Pe kinongo kulu man matwal.

Paraogi-gu, rwodi, ki dong lurot piny gutute matek me loyo lweny i kom to. Anga ma twero cayo tutegi kadi bed ni pe wamaro yo ma gutiyo kwede? Ki lok ada, wan ducu wamito kwo pi naka.

Pingo wajemo i kom to? Baibul tito tyen lokke. Ma lubbe ki Lacwecwa, Lubanga Jehovah, * Baibul wacci: “En oketo jami ducu maber i karegi kikome. En oketo kare ma pe gik i cwinygi.” (Latitlok 3:11, NW) Wamito ni wanong mit pa jami ma gitye i lobo pi naka, ento pe pi mwaki 70 nyo 80 keken. (Jabuli 90:10) Meno aye gin ma cwinywa mito.

Pingo Lubanga oketo “kare ma pe gik” i cwinywa? Tika itamo ni me cwero cwinywa? Meno pe twere. Ma ka meno, Lubanga ocikke botwa me loyo lweny i kom to. Baibul loko teretere i kom jwayo to ki dong cikke pa Lubanga me kelo kwo ma pe tum.​—Nen bok ma wi lokke tye ni, “Loyo Lweny i Kom To.”

Yecu kikome owaco ka maleng ni: “Man en kwo ma pe tum, ni ginge in Lubanga acel me ada, ki Yecu Kricito ma yam ioro.” (Jon 17:3) Pi meno, lweny i kom to pe obedo lok ododo mo ma tere pe. Ento, Yecu omoko ni Lubanga keken aye ma twero loyo lweny man piwa.