Kĩkwʼũ nĩ mũmaitha ũkĩĩtwe mũno. Tũtataa ũndũ tũtonya ndakatũkwate. O na mavinda amwe no twone ta tũkũota ĩla mũndũ twendete wakwʼa. Kana ĩla mũndũ wa mũika ũkwĩwʼa e na vinya, nũtonya kwona ta ũtakakwʼa. Ũsu nĩ woni twĩthĩawa nawʼo kwa ĩvinda ĩasa.

Ethĩwa ve andũ maasũanĩa mũno ĩũlũ wa kwĩkala matakakwʼa nĩ asumbĩ ma Misili ala meetawa Valao. Matũmĩie ĩvinda yoo yingĩ vamwe na ya athũkũmi aingĩ ki maitata ũndũ matonya maikaakwʼe. Myako yoo ya mavali (pyramids) nĩyĩĩkĩĩthasya kana maĩ na wendi ũsu wa kwĩkala mateũkwʼa, na nĩyonanasya ũndũ kĩthito kyoo kĩtaamatethya.

O namo asumbĩ ma tene ma nthĩ ya China maĩ na wendi o ta ũsu, o na kau mawonanisye kwa nzĩa ĩngĩ yĩ kĩvathũkanyʼo na ya asumbĩ ma Misili. Mamanthaa ndawa ĩmwe yeeawa atĩ mũndũ amĩnywʼa ndakakũa na ndakakwʼa. Kwa ngelekanyʼo, Mũsumbĩ Qin Shi Huang eaĩe andũ make ala maĩ na ũmanyi wa kwĩka syama maseũvye ndawa ĩtonya kũsiĩĩa mũndũ ndakakwʼe. Ĩndĩ ndawa mbingĩ ila mavulanilye syaumĩlilye kĩndũ kĩ na sumu, na nĩvatonyeka imwe sya ndawa isu ikethĩwa nesyo syamũaie.

Mwakanĩ wa 1513, Juan Ponce de León kuma Spain, ũla nĩ ũmwe wa andũ ala maendaa kũthũima kũndũ, nĩwaendie ithamanĩ sya Caribbean. Kĩeleelo kyake kyaĩ kũmantha nthongo ĩmwe ya kĩwʼũ yeeawa atĩ yĩ vinya wa kũtuma mũndũ ekala e wa mũika ĩvinda yonthe. E kyalonĩ kyu nĩwʼo woonie Florida, Amelika, ĩndĩ ĩtina wa myaka mĩvũthũ akwʼa ayũkita na nzyawa sya nthĩ ĩsu. Kũvika o na ũmũnthĩ, nthongo ĩsu wamanthaa ndyaaĩsa kwoneka.

Asumbĩ ma tene ma Misili na China, vamwe na andũ ala maendaa kũthũima kũndũ nĩmatatie ũndũ matonya maikakwʼe. We nũũ ũtonya kũvũthĩĩsya kĩthito kyoo kya kũmantha thayũ, o na ethĩwa ndekwendeewʼa nĩ nzĩa ila matũmĩie? Vate nzika, vai mũndũ o na ũmwe wendaa kũkwʼa.

Nĩkĩ tũmenete kĩkwʼũ? Mbivilia nĩtũtavĩtye kĩtumi. Yaĩtye ũũ ĩũlũ wa Yeova Ngai, a nake nĩwe Mũmbi witũ: ‘Nũseũvĩtye kĩla kĩndũ kĩthĩwe kĩseo mũno ĩvindanĩ yakyo: o na nĩwiĩte nthĩ yonthe [kana, wendi wa kwĩkala tene na tene] ngoonĩ sitũ.’ (Mũtavanʼya 3:11) Nĩtwendaa mũno kũtanĩa thayũ tene na tene kũũ nthĩ, ĩndĩ ti kwĩkala myaka 80 kana vandũ o vau. (Savuli 90:10) Ũsu nĩwʼo wendi ũla wĩ ngoonĩ sitũ.

Nĩkĩ Ngai waiie nthĩ “yonthe ngoonĩ” sitũ, kana kwa ndeto ingĩ, nĩkĩ weekĩie wendi wa kwĩkala tene na tene ngoonĩ sitũ? Nĩwĩthĩwa endaa twĩthĩwe na mea ma kĩndũ tũtesa kũkwata? Aiee. Kĩla Ngai wĩkĩte nĩ kũtwatha kana kĩkwʼũ kĩkavetwa. Mbivilia nĩwetete kaingĩ kana kĩkwʼũ kĩkavetwa, na kana Ngai nũtwathĩte thayũ ũtathela.—Sisya ĩsandũkũ ĩthangũnĩ yĩĩ,  “Kĩkwʼũ Kĩkavetwa.”

Yesũ Klĩsto aisye atĩĩ: “Na thayũ ũtathela nĩwʼo ũũ, nĩ kana makũmanye we Ngai ũla wa wʼo weka, na ũla wamũtũmie, nake nĩ Yesũ Klĩsto.” (Yoana 17:3) Kwoou nĩ ũndũ ũtonyeka kĩkwʼũ kĩkavetwa. Ĩndĩ, Yesũ onanĩtye kana Ngai e weka no we ũtonya kũkĩveta.