Ko e mate ko e fī matakutakuina. Ne tau atu a tautolu ki ai mo e tau malolō katoatoa. Liga lali a tautolu ke fakatikai ai he mogo ka lauia e taha fakahele ha tautolu. Po ke he malolō he fuata, liga pehē a tautolu to nakai moua he fī a tautolu​—ko e manatu hepe ne tapiki a tautolu ki ai ke leva.

Tokologa ne manatu ke he moui nakai mate, tuga e tau Farao i tuai. Ne fakaaoga e lautolu e tau momoui ha lautolu​—pihia foki mo e totou afe he tau tagata gahua​—he lali ke kautū ke he mate. Ko e tau piramiti ne talaga e lautolu kua fakakite e kumiaga ha lautolu​—mo e kaumahala foki ha lautolu.

Ne pihia foki e tau pule atu motu Saina hagaao ke he moui nakai mate, ka e he puhala kehe​—he tau vai fakataitai ke moua e moui. Ko e Pule Atu Motu ko Qin Shi Huang ne poaki ke he tau tagata pulotu haana ke kumi taha vai mana ke ua mate. Ka e loga he tau vai ha lautolu kua ha ha i ai e mer­cury kona, ti taha fakalata he tau lakuaga vai ha lautolu ne tamate aki a ia.

He senetenari ke 16 V.N., ko e tagata kumikumi Sepania ko Juan Ponce de León ne fano viko he toga he Carribean ke kumi e punaaga he fuata. Ne moua e ia a Florida, U.S.A. he kumiaga ia haana, ka e fai tau he mole ti mate a ia he tau mo e tau Initia ha Amerika. Ti nakaila fai punaaga he fuata ne kua moua.

Ko e tau Farao, tau takitaki, mo e tau tagata kumikumi ne lali oti ke kautū ke he mate. Ti ko hai ia tautolu ne liga fakateaga ke he foliaga ha lautolu, pete he nakai manako a tautolu ke he tau puhala ha lautolu? Kua manako a tautolu oti ke momoui loloa.

Ko e ha ne ai manako a tautolu ke mamate? Kua fakamaama he Tohi Tapu e kakano. Ko e Tufuga, ko Iehova ko e Atua, * ne pehē: “Ne eke e ia e tau mena oti ke fulufuluola ai ke he ha lautolu ni a tau vaha; kua tuku foki e ia e manatu ke he tukulagi ke he  tau loto ha lautolu [ko e tau tagata].” (Fakamatalaaga 3:11) Manako a tautolu ke olioli tukulagi e fulufuluola he lalolagi, nakai ke he kavi 80 hokoia ni e tau. (Salamo 90:10) Ko e manako ha tautolu a ia.

Ko e ha ne tuku he Atua e “tukulagi” ke he tau loto ha tautolu? Ke fakalavelave noa ni a tautolu? Kia nakai manamanatu pihia. Ke he taha faahi, kua mavehe he Atua to hoko e kautūaga ke he mate. Ne talahau lagaloga he Tohi Tapu hagaao ke he utakehe he mate mo e maveheaga he Atua ke he moui tukulagi.​—Kikite e puha,  “Kautū ke he Mate.”

Ne talahau fakamaaliali ni e Iesu: “Ko e moui tukulagi foki hanai, kia iloa e lautolu a koe, ko e Atua moli tokotaha ni, katoa mo ia ne fakafano mai e koe, ko Iesu Keriso haia.” (Ioane 17:3) Ti ko e tauaga ke he mate ko e tuaga kua fai amaamanakiaga. Mavehe mai e Iesu, ko e Atua ni kua maeke ke kautū ke he tauaga ia ma tautolu.