Mwaki miya acel mukato angec, co milion mapol guweko lobbegi ci gucito ka lweny. Gin gucito ka lweny ki mit kom pienni gimaro lobbegi. Lakeya mo acel me lobo Amerika ma olwenyo i 1914 ocoyo ni: “Cwinya yom dok koma mit me cito i lweny ma tye ka bino-ni.”

I nge kare manok, mit komgi-ni olokke odoko koko. Pe tye ngati mo ma oniang ni dul mony magi madongo-ni gibitute pi mwaki mapol i Belgium ki France. I kare meno, dano gulwongo lweny meno ni “Lweny Madit.” I kareni, walwongo ni lweny me acel me wi lobo.

Labongo akalakala, lweny me acel me wi lobo oneko dano mapol adada. Kibyeko ni dano ma romo milion 10 guto i lweny man ki dok milion 20 gunongo awano. Man obedo pi tim mogo me mingo adada. Lucungo wibye me lobo Ulaya pe gubedo ki kero me cobo kukukuku ma onongo tye i kin lobbe mogo, mumiyo lweny-nyi onya oromo lobo ducu. Ma dong rac loyo aye ni “Lweny Madit-ti” obalo lobo marac adada. Lweny man oloko lobo i yo mapol ma adwogine pud gudowa bene wa i kareni.

Lweny me acel me wi lobo otugge pi moko tam marac. Buk me The Fall of the Dynasties​—The Collapse of the Old Order 1905-1922 waco ni lucungo wibye me lobo Ulaya onongo pe gingeyo ni tam ma gitye ka mokone bikelo peko madit i wi lobo lung.

I nge cabit mogo ma kineko kwede wod ker me lobo Austria i wi alii, oteka mogo me lobo Ulaya gucako lweny ma onongo pe gimito. I nge nino manok ma lweny ocakke, kipenyo laloc me lobo Germany ni, “Man weng ocakke nining?” En odok iye ni “Eh, an bene pe angeyo.”

Lutela ma gumoko tam ma okelo lweny meno-ni, pe gutamo pi adwogine. Ento lumony ma gitye i adaki guniang lok ada lacen. Guniang ni luwibye kacel ki lutela dinigi gubwologi, ki dong ludito mony pe gugwoko cikkegi. Man otimme nining?

Luwibye gucikke ni lweny man biyabo yo pi kwo maber ki lobo manyen. Latela me lobo Germany owaco ni: “Watye ka lweny wek tic matek ma watiyo i kare me kuc-ci onyak nyige, wek wagwok tekwarowa ma waleyo ki bot yalwak mukato angec, ki dok watye ka lweny pi anyimwa.” Preciden me lobo America, Woodrow Wilson ocako lok mo muywek adada ni lweny-nyi “bikelo kuc i lobo wek loc alwak obed tye.” I lobo Britain, dano onongo gitamo ni obibedo “lweny me giko lweny.” Ento, tamgi-ni onongo pe tye atir.

Lutela dini gucwako lweny meno ki cwinygi ducu. Buk me The Columbia History of the World waco ni, “Lutela dini pe gubedo ka pwonyo dano ki Baibul ento gubedo ka cuko cwinygi ni gucit ka lweny. Lweny man ma ogwaro dano kacel ki jami lweny ducu-ni okelo adegadega madit.” Lutela dini gucwako lweny man ma ka juko adegadega ma onongo tye. Buk me A History of Christianity waco ni: “Lutela dini onongo pe gitwero dok pe gimito cuko cwiny dano ni gutim gin matir. Pol pa lutela dini gucako wacone ni Lukricitayo myero gumar lobogi macalo gin ma pire tek loyo. Gin gucuko cwiny lumony ma gia ki i dini mapat pat pa Lukricitayo ata-ni ni myero guneke kekengi i nying Lubanga.”

Ludito mony gucikke ni gibiloyo lweny man oyotoyot dok labongo yelle tutwal, ento meno pe otimme. Ma peya kare malac okato, dul mony ma gitye ka lweny i kingi-ni onongo pe gitwero gikone. Dano mo acel ma kwedo lok me tekwaro owaco ni lumony milion mapol guwok ki i “can ma pud dong lit adada ma dano guciro dok ma okeligi cwercwiny madit.” Kadi bed ni dano mapol guto, ludito mony gumedde ki cwalo lumony ka lweny. Pe obedo me ur ni lumony mapol gucako jemo.

Lweny me acel me wi lobo ogudo dano nining? Buk mo acel me tekwaro tito ni lamony mo ma olwenyo i lweny man owaco ni: “Lweny-nyi . . . obalo tam kacel ki kit pa yalwak.” Ki lok ada, i kare ma lweny meno ogik, gamente mapol onongo dong kijwerogi woko. Lweny meno malit tutwal-li obedo acakki me oyo remo ma otimme i rwom ma lamal tutwal i cencwari meno ma wi dano pe biwil iye-ni. Jemo onya adada i kin piny.

Pingo lweny meno obalo lobo adada? Tika otimme atura? Tika lagam pi lapeny magi gititiwa gin ma bitimme i anyim?