Yaa mi ní ɔ nɔ

Yaa e mi ní ɔ mi

HƐ MI MUNYU

Ta Nɛ A Hwu Nɛ Tsake Je ɔ Mi Si Himi

Ta Nɛ A Hwu Nɛ Tsake Je ɔ Mi Si Himi

Jeha lafa nɛ be ɔ, nihewi ayɔhi abɔ je a wehi a mi kɛ ho ta ya. Ma he suɔmi ji nɔ́ nɛ tsitsɛɛ a kuɛ se mi kɛ ho ta a ya a nɛ. Amerikano ko nɛ lɛ hu e ya ta nɛ a hwu ngɛ jeha 1914 ɔ mi ɔ ngma ke: “I kɛ bua jɔmi kɛ gɛjɛmi hyɛ hwɔɔ se blɔ, ejakaa i le kaa si himi kpakpa maa ba.”

E kɛ we kulaa nɛ a bua jɔmi ɔ plɛ pee aywilɛho yemi. Nɔ ko nɔ ko li kaa ta buli babauu nɛ a hwu jamɛ a ta a maa na nɔ́ jehahi fuu ngɛ Belgium kɛ France. Nihi nɛ a hi si ngɛ jamɛ a be ɔ mi ɔ tsɛ ta nɛ ɔ ke “Ta Ngua.” Mwɔnɛ ɔ, wa tsɛɛ jamɛ a ta a ke kekle je mi ta.

Nihi babauu gbo ngɛ Kekle je mi ta a mi. Akɔtaa bumi komɛ tsɔɔ kaa nimli ayɔ 10 gbo ngɛ jamɛ a ta a mi, nɛ nimli ayɔ 20 hu je kpa. Níhi a he nɛ nihi susuu we kɛ yɛ tsitsaa a nɛ ngɔ haomi nɛ ɔ kɛ ba a nɛ. Europa ma nya dali nyɛ we nɛ a kpata pɛhi nɛ ngɛ mahi a kpɛti ɔ. Pɛ nɛ ɔmɛ nɛ ngɔ je mi ta a kɛ ba a nɛ. Nɔ́ nɛ ngɛ dɔmi pe kulaa ji kaa “Ta Ngua” nɛ ɔ kpata níhi a hɛ mi wawɛɛ ngɛ je ɔ mi. Ta a tsake je ɔ mi si himi nɛ wɔ hu wa ngɛ mi nɔ́ nae mwɔnɛ ɔ.

MA HƐ MI NYƐƐLI HA NƐ MA BI HE WE MƐ YI HU

Ma hɛ mi nyɛɛli susuu we níhi a he kɛ yɛ tsitsaa, enɛ ɔ heje nɛ kekle je mi ta a fɛ ngɛ jeha 1914 ɔ mi ɔ nɛ. Womi ko nɛ a tsɛɛ ke The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922 ɔ tsɔɔ kaa Europa ma hɛ mi nyɛɛli ɔmɛ pee a ní kaa “nihi nɛ a de dã, nɛ a ngɛ dedee hluu kɛ ya si a ya nɔ muɔ mi.”

Nɔ ko ya gbe Austria matsɛ bi ko. Otsi bɔɔ se ɔ, Europa mahi nɛ a he wa amɛ tsuo kɛ a he bɔni ta hwumi. Pi a suɔmi nya ji kaa a maa pee jã. Germany ma nɔkɔtɔma ko bi ke: “Mɛni ngɔ enɛ ɔ tsuo kɛ ba?” E kɛ aywilɛho de ke: “Aa, wa le jinɛ wa yɛ ta a.”

Ma nya dali nɛ a mwɔ a yi kpɔ kaa a hwu jamɛ a ta a li kaa ta a ma puɛ ní kaa kikɛ. E kɛ we kulaa nɛ ta buli nɛ a laa wo muɔhi a mi ɔ yɔse kaa ta a ngɛ níhi puɛe. A yɔse kaa a ma nya dali ɔmɛ yi mɛ anɔkuale, nɛ a we osɔfo ɔmɛ sisi mɛ, nɛ a tatsɛmɛ ɔmɛ hu je a se. Mɛni heje?

Ma nya dali ɔmɛ yi ma bi ɔmɛ anɔkuale, nɛ osɔfo ɔmɛ hu sisi ma bi ɔmɛ, nɛ tatsɛmɛ ɔmɛ hu je ma bi ɔmɛ a se

Ma nya dali ɔmɛ wo mɛ si kaa ta a ma ha nɛ je ɔ mi si himi maa pee kpakpa. Germany ma nɔkɔtɔma a de ke: “Wa ngɛ ta a hwue konɛ wa ná tue mi jɔmi, nɛ́ wa nyɛ nɛ waa po gbosi ní nɛ wa nɛmɛ si kɛ ha wɔ ɔ he piɛ, konɛ wa ná si himi kpakpa hwɔɔ se hulɔ.” Amerika ma nɔ yelɔ Woodrow Wilson tsɔɔ kaa “ta a ma bli blɔ kɛ ha modemade nɔ yemi.” E de jã kɛ wo nihi a bua kɛkɛ. Ngɛ Britain ɔ, nihi susu kaa “ta nɛ ɔ ji ta nɛ a kɛ maa po ta hwumi se.” A sisi a he pɛ.

Osɔfo ɔmɛ kɛ kã fĩ ta a se. Womi ko nɛ a tsɛɛ ke The Columbia History of the World ɔ de ke: “Osɔfo ɔmɛ ji nihi nɛ e sa kaa a ko tsɔɔ nihi Mawu Munyu ɔ, se a pee we jã. Mohu ɔ, a wo nihi he wami kaa a ya ta a. Ta nɛ ɔ ngɔ ninyɛ kɛ ba adesahi a kpɛti ngɛ je ɔ mi.” Osɔfo ɔmɛ woɔ nihi he wami kaa a nyɛ a sibi mohu pe nɛ a maa suɔ a sibi. Womi ko nɛ a tsɛɛ ke A History of Christianity ɔ de ke: “Osɔfohi nyɛ we nɛ a ba a je mi ngɛ Kristofoli a hemi kɛ yemi ɔ nya. A kpɛti nihi fuu sume kaa a maa pee jã, mohu ɔ, ma he suɔmi ji nɔ́ nɛ a kɛ a he woɔ mi titli. A ti nihi fuu ngɔ Kristo jami kɛ futu ma he suɔmi ní peepeehi. A wo ta buli nɛ a ji Kristofoli nɛ a ngɛ sɔlemihi tsuo a mi ɔ he wami kaa a gbe a sibi ngɛ a Kpɔlɔ ɔ biɛ mi.”

Tatsɛmɛ ɔmɛ wo a ta buli ɔmɛ si kaa e be kɛe kulaa nɛ a maa ye kunimi. Se e ya bɛ jã. E kɛ we kulaa nɛ a na kaa a be nyɛe maa ye a he nyɛli ɔmɛ a nɔ kunimi. Pee se ɔ, ta buli ayɔhi abɔ plaa, nɛ a ti ni komɛ hu gbo. Yinɔ sane ngmalɔ ko tsɔɔ kaa “eko ɔ, enɛ ɔ ji yiwutso ní nɛ mi wa pe kulaa nɛ a pee adesahi.” Ngɛ nihi babauu nɛ a hɛ mi ngɛ kpatae ɔ tsuo se ɔ, tatsɛmɛ ɔmɛ ya nɔ nɛ a ngɛ a ta buli ɔmɛ sue kɛ ngɛ ta a nya woe. E be nyakpɛ kaa nihi fuu tsɔ atua.

Mɛni blɔ nɔ kekle je mi ta a ye mahi awi ngɛ? Yinɔ sane ngmalɔ ko tsɔɔ kaa ta bulɔ ko nɛ e ya ta a eko ɔ de ke: “Ta a puɛ nihi a susumi kɛ a je mi bami.” Ngɛ anɔkuale mi ɔ, jamɛ a ta a kpata nɔ yemihi fuu a hɛ mi. Ngɛ tahi fuu nɛ a hwu nɛ a pue muɔ si ngɛ mi wawɛɛ nitsɛ ɔ a kpɛti ɔ, ta nɛ ɔ ji kekleekle nɔ́. Enɛ ɔ ha nɛ atua tsɔmi pɔhe ngɛ he tsuaa he, nɛ e suu be nɛ nihi kuaa ke a be nítsumi yae hu.

Mɛni heje nɛ ta a puɛ níhi ngɛ je ɔ mi jã a? Anɛ e ji oslaa ngua ko nɛ ba tlukaa lo? Anɛ sane bimi nɛ ɔmɛ a heto ɔ saa wa hwɔɔ se si himi he lo?