Kunanakas utji uk yatiñataki

Skip to table of contents

Mä jachʼa chʼajjwäwiw oraqpachar mayjtʼayawayi

Mä jachʼa chʼajjwäwiw oraqpachar mayjtʼayawayi

 NAYRÏR JANAN PʼEQEÑCHÄWIPA | MÄ JACHʼA CHʼAJJWÄWIW ORAQPACHAR MAYJTʼAYAWAYI

Mä jachʼa chʼajjwäwiw oraqpachar mayjtʼayawayi

Patak maranak nayrajja, millón millón waynanakaw guerrar sarañatakejj familianakap jaytawayapjjäna. Markapar arjjatañ laykojj wali kusisitaw sarantapjjäna. Khaya 1914 maranjja, mä jaqejj akham sänwa: “Guerrarojj wali kusisitapuniw saraskta, qhepat kuna suma urunakatï jutkani ukanakat lupʼisajj kusisitarakïtwa” sasa. Jupasti Estados Unidos markankirïnwa.

Ukampis mä ratukiw ukham kusisitäpjjäna, qhepatjja wali llakinwa uñjasjjapjjäna. Janipuniw khitis ukhamäñap suykänti, kunattejj walja maranakaw Bélgica ukat Francia markankir ñeqʼerar oraqen nuwasipjjäna. Uka tiemponjja, uka guerrajj Jachʼa Chʼajjwäwi sasinwa uñtʼasïna. Jichhajj Nayrïr Jachʼa Chʼajjwäwi (Primera Guerra Mundial) sasin uñtʼatäjjewa.

Uka guerrajj Jachʼa Chʼajjwäwipunïnwa, kunattejj walja jaqenakaw jiwarapjjäna. Amuyatarjamajja, 10 millonaw jiwarapjjäna ukat 20 millonanakarakiw amparanakapa, kayunakapa apaqat uñjasipjjäna. Ukajj pʼeqtʼirinakan jan sum amuytʼasipjjatap laykuw pasäna. Kunjamsa guerrajj oraqpachan sartaskäna ukjja, Europa toqenkir politiconakajj janiw saytʼayirjamäpkänti. Ukampis uka Jachʼa Chʼajjwäwejja, oraqpacharuw mayjtʼayawayi, ukat jichhakamas ukajj uñjasiskakiwa.

 AMTANAKAPAJJ JANIW PHOQASKÄNTI

Nayrïr Jachʼa Chʼajjwäwejj jan sum amuytʼasipjjatap laykuw qalltawayäna. Khä 1914 maranjja, Europa toqenkir politiconakajj “mä barranco lakansa ikita sarnaqapkaspa ukhamäsipkänwa” sasaw mä librojj qhanañchi (The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922).

Mä qawqha semananakwa, Europa toqenkir markanakajj mä guerran uñjasipjjäna, kunattejj Austria marka apnaqañapäkäna ukaruw jiwayapjjäna. Guerra qalltjjepanjja, Alemania markankir mä pʼeqtʼiriparojj “¿kunatsa guerrajj utji?” sasaw jisktʼapjjäna, jupajj llaktʼataw akham säna: “Yatirista ukhajj walïspawa” sasa.

Kawkïr politiconakatï jan sum amuytʼasis mä amtar purisin guerra utjayapkän ukanakajja, kuna jan walinakas qhepat utjani uk janiw amuyapkänti. Ukampis guerrankir soldadonakajja, kunatï pasaskän uk sum amuyapjjäna. Pʼeqtʼirinakapajj kʼarintapjjataynawa, iglesia pʼeqtʼirinakas engañapjjataynawa ukat generalanakapas janiw khuyaptʼayasipkataynati. ¿Kunjamsa uk lurapjjäna?

Politiconakajja, guerrajj sumankañwa apanini sapjjataynawa. Alemaniankir cancillerajja, “kunanakatï utjistu ukanak arjjatañatakiw chʼajjwasktan ukat taqe kuntï nayrajj jikjjatawayktan ukat jutïrinsa jikjjatkañäni uka layku” sasaw satayna. Estados Unidos marka apnaqeri Woodrow Wilson chachajja, ‘guerrajj oraqpachan democracia utjaskakiñapatak mä suma yanaptʼäniwa’ sasaw sarakïna. Ukat Gran Bretaña markankirinakajja, guerrajj “taqe guerranak chhaqtayañatakiw yanaptʼani” sasaw amuyapjjarakïna. Ukham amuyasajj pantjasipjjänwa.

Iglesia pʼeqtʼirinakajja, guerrarojj taqe chuymaw yanaptʼapjjäna. Mä librojj akham siwa: “Iglesia pʼeqtʼirinakajja, Bibliat yatichañat sipansa, guerrar sarañatakiw jaqenakar chʼamañchapjjäna. Guerrajj uñisisiñwa utjayäna” sasa. Uñisisiñ jan utjañapatak yanaptʼañat sipansa, jukʼampikiw chʼamañchapjjäna. La historia del cristianismo sat librojj akham sarakiwa: “Iglesia pʼeqtʼirinakajj jan kun lurirjamäpjjatapwa uñachtʼayapjjäna, jila partejj kunatï cheqäki uk lurañat sipansa, markapar arjjatañatakiw iglesiankirinakapar chʼamañchapjjäna. Taqe iglesiankir cristiano soldadonakajj Diosan sutipjjar jiwarayasipjjañapatakiw ewjjtʼatäpjjäna” sasa.

Generalanakajja, jan kunakiw guerran atipjañäni sapjjänwa, ukampis kunjamsa lurapjjani uk janiw yatipkänti. Mä akatjamatwa ejercitonakapat waranqa waranqani jiwarapjjäna. Sarnaqäwinakat qellqeri mä chachan aruparjamajja, “janipuniw jaqejj jañchinsa amuyunsa ukham wali tʼaqhesiyat uñjasiwaykänti”. Walja soldadonakas jiwarasipkchïnjja, alambre puanakampi muyuntayata ukat metralletanakamp jiwarayasipkäna ukarojj soldadonakap khitasipkakïnwa. Ukatwa walja soldadonakajj jupanak contra saytʼjjapjjpachäna.

¿Kunjamansa guerrajj markachirinakar uñjasiypachäna? Sarnaqäwi toqet parlir mä librojj guerran chʼajjwiri mä chachan aruparjamajj akham qhanañchi: “Guerrajja [...] uka tiempon jakir jaqenakan amuyupsa sarnaqäwipsa qʼal mayjtʼayawayi” sasa. Uka guerrajj walja imperionakwa chhaqtayawayi, ukampis ukajj qalltakiskänwa. Ukhat aksarojj kunayman chʼajjwäwinaka, gobierno contra saytʼasirinakwa sapürutjam utjawayi.

Uka guerra qhepatjja, ¿kunatsa oraqpachajj jan walin uñjasiwayi? ¿Ukajj ukhamatakti utjawaypachäna? Uka jisktʼanakan qhanañchäwipajj ¿kunsa jutïr urunakat uñachtʼayi?

Pʼeqtʼirinakapajj kʼarintapjjataynawa, iglesia pʼeqtʼirinakas engañapjjataynawa ukat generalanakapas janiw khuyaptʼayasipkataynati