Ipúkú ier lóóm, fite million alúwél ra ló seni núkúnúkéchún imwer pwe repwe ló maun. Ra mwasangasang, me a chúng letiper ren pwichikkaren tongen fénúer. Iei alon emén soufiu chón Merika lón ewe ier 1914: “Ua pwapwa me fókkun mwétéresiti ekkewe rán mi amwarar epwele feito.”

Nge, ekiseló mwirin ena, ar mwasangasang a siwil ngeni lichippúng. Ese wor emén a ekieki pwe ekkena mwichemmongun soufiu repwe mwéchúló fite fite ier lón ar maun lón Belgium me France. Lón ena atun, aramas ra eita ngeni ena maun, “Maun mi Lap.” Ikenái, sia silei pwe ina ewe áeúin maunen fénúfan.

Pwúngún pwe ewe áeúin maunen fénúfan a lapalap ren úkúkún chóchóón aramas mi máló are feiengaw. Órun 10 million ra ninniiló me 20 million a tter inisiir. Pwal och, a fis ena maun pokiten a watte án aramas mwáálliló. Ekkewe néúwisin mwú lón Iurop rese tongeni pinei ewe osukosuk lefiler an esap watteeló me tori unusen fénúfan. Nge neman ewe mi kon lamot seni ena, aramas ra chúen meefi ekkewe watteen feiengaw mi pop seni ewe “Maun mi Lap.” Ena maun a efisi watteen siwil lón fénúfan mi chúen kkúúkich tori ikenái.

Ewe áeúin maunen fénúfan a fis pokiten án aramas mwáálliló lón ar apwúngaló minne repwe féri. Atun ewe summer mi kon kinamwe lón 1914, ekkewe sou emmwen lón Iurop ra usun eú mwichen “aramas mi sópwópwó le fetál, iwe rese meefi nge ra turulong lón feiengaw watte.” Ina alon eú puk itelapan, The Fall of the Dynasties​—The Collapse of the Old Order 1905-1922.

Ren chék fitu wiik, mwirin án emén peki ewe prince seni Austria, meinisin ekkewe fénú lón Iurop mi péchékkúl ar nemenem ra tolong lón eú maun itá rese mochen an epwe fis. Fitu rán mwirin an a poputá ar maunfengen, iwe emén a eisini ewe presetenin mwúún Tois, “Ifa usun a poputá meinisin ekkeei osukosuk?” Fán an letipengaw a erá, “Sanne a wor a silei.”

Ekkewe sou nemenem mi apwúngaló pwe repwe maun rese mwo nge silei met epwe fis mwirilóón. Nge ekiseló chék, ekkewe soufiu ra mirititi pwe néúr kewe néúwisin mwú ra fen elichippúngúr, néúr kewe néúwis lón lamalam ra fen otupuur, me néúr kewe meilapen soufiu ra fen afangemá iir. Ifa usun?

Ekkewe néúwisin mwú ra pwonei pwe ewe maun epwe atoto eú mineféén ótóten fénúfan mi kon múrinné. Ewe presetenin Tois a erá: ‘Sia maun fán iten nónnóméchún fénúach, túmúnún álemwiriach me núkúcharen manawach me fénúach fán iten mwachkkan.’ Woodrow Wilson, ewe presetenin Merika a achchéwú eú mwuten kapas mi alúkúlúkú aramas pwe ewe maun epwe “túmúnú núkúnúkéchún democracy wóón fénúfan.” Me lón Britain, aramas ra ekieki pwe ina ewe “maun epwe áwesaaló maun meinisin.” Iir meinisin ra mwáál lón ar ekiek.

Ekkewe néúwisin lamalam ra fókkun penaatá ewe maun. Ewe puk The Columbia History of the World a erá: “Ekkewe chón afalafala án Kot Kapas ra pesei ngeni aramas ar repwe ló maun. Án meinisin aramasen ekkewe mwú álisatá angangen ewe maun, a fókkun achchéwúóló koput.” Me ekkena néúwis ra fen apéchékkúlatá koput nge rese fen amóeló. Ewe puk A History of Christianity a erá pwe ekkewe néúwisin lamalam “rese tongeni, me lap ngeniir rese fen mochen pwáraatá ar tuppwél ngeni Kraist nge ra fen pwáraatá tuppwél me tong ngeni fénúer. Lap ngeniir ra féri met epwe chék mecheres ngeniir me erá pwe itá emén Chón Kraist epwe tongei fénúan. Néúwisin meinisin ekkewe lamalamen Chón Kraist ra pesei néúr kewe soufiu ar repwe nifengennir fán iten ar we Chón Amanaw.”

Ekkewe meilapen soufiu ra pwonei pwe ewe maun epwe chék mwittir wes me repwe win, nge ese fis. Ekiseló mwirin, a chúen sópwósópwóló ar maunfengen, me ese wor a win. Emén sou káé uruwo a erá pwe lón ena atun, a tori fite million soufiu “eú sókkun watteen weiresin inis me letip mi kkóló ssenúkún.” Inaamwo ika a kon watte chóchóón ekkewe soufiu ra fen ninniiló, nge ekkewe meilapen soufiu ra chúen tiinaaló néúr soufiu ar repwe ssá ngeni ekkewe chón kikanchú me ekkewe ttit mi ffér seni tittin kow inaamwo ika repwe chék ninniiló. Ina popun, esap eú minen ámáirú án chómmóng soufiu ra ú ngeni néúr kewe meilap.

Ifa usun ewe áeúin maunen fénúfan a kkúú aramas? Eú pwóróusen uruwo a aloni alon emén mi piin soufiu, a erá: “Ewe maun . . . a angawa ekiekin me féfférún ewe táppin aramas.” Pwúngún pwe mwirilóón ena maun, ekkóch mwú mi watte ar nemenem ra móróló. Ena watteen maun a emmweni ei fénúfan ngeni eú fansoun mi ssenúkúló ngawan ren ninniilóón aramas. A poputá le chéúló féfférún ú ngeni mwú me án chón angang ú ngeni néúr meilap lón pekin business.

Pwata ena maun a efitikokooi ei fénúfan? Minne a fis ina chék eú watteen ákseten? Pélúwen ekkena kapas eis ra pwáraatá och mettóch usun mwachkkan?