Ke isua ikie emi ẹkebede, ata ediwak n̄kparawa ẹma ẹkpọn̄ ufọk mmọ ẹka ekọn̄. Inyeneke eke ekenyịkde mmọ ẹka; mmọ ẹkenam emi ẹnọ idụt mmọ. Eyen America emi ekenyịmede nditiene n̄ka ekọn̄ emi ke 1914 ọkọdọhọ ke ‘esịt enem imọ, ke idem onyụn̄ etie imọ urua urua.’

Ikebịghike, n̄kpọ emi ẹkenemde-nem owo mi ama akabade n̄kpọ mmọn̄eyet. Idụhe eke ọkọfiọkde ufen emi mbonekọn̄ emi ẹdibọde ke ofụri ini emi mmọ ẹdin̄wanade ekọn̄ ke Belgium ye France. Ẹkekot ekọn̄ ererimbot emi “Akwa Ekọn̄.” Edi ẹkot enye idahaemi akpa ekọn̄ ererimbot.

Ẹma ẹwot owo etieti. Ẹdọhọ ke n̄kpọ nte owo miliọn 10 ẹkekpa ndien owo miliọn 20 ẹbiomo ndo. Akwa nditen̄ eketiene esịn ekọn̄ emi. Ikpọ owo ukara ikekemeke nditre utọk emi okodude ke otu mme idụt. Ntre ke akpa ekọn̄ ererimbot ọkọtọn̄ọ. Se idiọkde ikan edi ke ekọn̄ emi ama abiat n̄kpọ etieti ke ererimbot. Tutu emi nnyịn ke ibọbọ ufen ekọn̄ emi.

Unana mbatibuot akada akpa ekọn̄ ererimbot edi. N̄wed kiet ọdọhọ ke ikpọ owo ukara ke obio mbakara ẹkenam n̄kpọ “nte mbon emi ẹsan̄ade ke enyịn idap tutu ẹkekọbọ ẹduọn̄ọ ke 1914.”—The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922.

Eyen ọbọn̄ Austria oro ẹketopde ẹwot akanam kpukpru ikpọ mbon obio mbakara ẹtọn̄ọ ekọn̄ emi mmọ mîkeben̄eke idem. Ke ini ekọn̄ emi ọkọtọn̄ọde, ẹma ẹbụp andikara Germany m̀mê “nso ikada kpukpru emi idi.” Ete mbon ọkọbọrọ ete “Akpakam edi mmọfiọk, n̄kpọdọhọ.”

Ikpọ owo emi ẹketọn̄ọde ekọn̄ oro ikọfiọkke se iditakde mmọ. Ikebịghike, mbonekọn̄ ẹma ẹdikụt utọ afan̄ikọn̄ emi ẹkemende mmọ ẹkesịn. Mmọ ẹma ẹdikụt ke ikpọ owo ukara, mme etubom ufọkabasi ye mme etubom ekọn̄ ẹkebabian̄a mmimọ. Ntak emi idọhọde ntre?

Ikpọ owo ukara ẹkedọhọ mmọ ke ekọn̄ ama okụre ke n̄kpọ ọyọfọn. Andikara Germany ọkọdọhọ ete: “Nnyịn in̄wana man ibọ emem ndien, man inyụn̄ inen̄ede iforo ke ini iso.” Woodrow Wilson emi ekedide adaibuot ukara America ama etịn̄ ikọ emi ẹkedade ẹnam ufiet. Enye ọkọdọhọ ke ekọn̄ oro ayanam “kpukpru owo ẹnyene ubọk ke ukara idụt mmọ.” Mbon Britain ẹkekere ke “ekọn̄ enye emi editre kpukpru ekọn̄.” Edi ekikere ama abian̄a mmọ.

Mme etubom ufọkabasi ẹma ẹsịn idem ofụri ofụri ke ekọn̄ emi. N̄wed kiet ọdọhọ ke “mme etubom ufọkabasi emi ẹkpekwọrọde Ikọ Abasi ẹkekabade ẹkwọrọ ekọn̄. Ekọn̄ emi ama anam mme owo ẹsua kiet eken.” (The Columbia History of the World) Mme etubom ufọkabasi ikan̄wamke mme owo, ẹkekam ẹnanam mmọ ẹsua kiet eken. N̄wed en̄wen ọdọhọ ke “mme etubom ufọkabasi ikekemeke ikonyụn̄ iyomke-yom ndikpep mme owo ẹma Abasi ẹkan idụt mmọ. Ndusụk mmọ ẹkedọhọ ke owo emi an̄wanade ọnọ idụt esie anam n̄kpọ Abasi. Ndusụk ẹdọhọ mbonekọn̄ emi ẹsikade ufọkabasi ẹte ẹwot mbon idụt en̄wen ke Abasi do ye mmọ.”

Mme etubom ekọn̄ ẹkedọhọ mbonekọn̄ mmọ ke imọn̄ ikakan ke ekọn̄ oro, edi kpukpru oro ẹkedi abian̄a. Se ikọwọrọde mbonekọn̄ ikedịghe ekpri. Ewetmbụk kiet ọdọhọ ke se ‘ikọwọrọde mbonekọn̄ emi akananam iwọrọke owo ndomokiet ke isọn̄ emi.’ Okposụkedi emi mme etubom ekọn̄ ẹkekụtde ke ediwak mbonekọn̄ ẹtak ke ekọn̄ emi, mmọ ẹkesụk ẹdọdọn̄ mbonekọn̄ en̄wen ẹka. Emi ama anam mbonekọn̄ ẹtọn̄ọ nsọn̄ibuot.

Nso ke ekọn̄ emi akanam ererimbot? Akani owoekọn̄ kiet ọdọhọ ete: ‘Ekọn̄ oro ama abiat ererimbot ofụri ofụri.’ Ndusụk obio ikodụhe aba. Ini oro ke ofụri ibak, uduọkiyịp ye ukụt ererimbot emi ọkọtọn̄ọ. Ekedi anam anam ẹkpụhọ ukara, ẹsịn ntịme, ẹnyụn̄ ẹwot mme owo.

Ntak emi ekọn̄ oro ekesịnde ererimbot mfiak n̄kabade ntem? Ndi unana mbatibuot ikpọ owo ererimbot kpọt ekedi ntak? Okûdi se iketịbede emi akam owụt se iditịbede ke ini iso?