Mĩaka 100 mĩhĩtũku, anake milioni nyingĩ nĩ maatigire indo na mĩciĩ yao magĩthiĩ mbaara-inĩ. Maarĩ na kĩyo kĩingĩ mũno gĩa kũrũĩrĩra mabũrũri mao. Mũthigari ũmwe wa Amerika warũire mbaara ya 1914 oigire ũũ: “Ndĩrakena mũno na ngacanjamũka ndeciria ũhoro wa matukũ marĩa mokĩte.”

Ĩndĩ, thutha mũtheri, gĩkeno kĩao gĩatuĩkire kĩrĩro. Gũtirĩ mũndũ weeciragia atĩ mbũtũ ĩyo nene ũguo ya thigari, ĩngĩarũire mwaka ũngĩ na ũngĩ kũu bũrũri-inĩ wa Belgium na Faranja. Mbaara ĩyo yeetirũo “Mbaara ĩrĩa Nene.” Ũmũthĩ ũyũ yũĩkaine ta Mbaara ya Mbere ya Thĩ.

Mbaara ya Mbere ya Thĩ yarĩ njũru mũno tondũ nĩ yoragire andũ aingĩ mũno. Kwĩrĩkanaga atĩ andũ ta milioni 10 nĩ maakuire, na angĩ milioni 20 makĩonja. Ũndũ ũngĩ waatũmire ĩĩhe mũno, nĩ mahĩtia marĩa meekirũo. Atongoria a Rũraya nĩ maaremirũo kũgirĩrĩria mbara ĩyo ndĩgathereme thĩ yothe. Ũndũ ũngĩ hihi waatũmire “Mbaara ĩrĩa Nene” ĩkorũo ĩrĩ ya mwanya, nĩ tondũ nĩ yaagarũrire maũndũ maingĩ mũno thĩinĩ wa thĩ. Moimĩrĩro mayo no matũhutagia nginya ũmũthĩ.

Mahĩtia marĩa meekirũo nĩmo maatũmire Mbaara ya Mbere ya Thĩ ĩtuthũke. Ibuku rĩtagwo The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922 riugaga ũũ: Atongoria a Rũraya “nĩ gũthaaka maathakaga na mwaki, matekũmenya moimĩrĩro marĩa mbaara ĩyo ĩngĩareheire andũ thĩ yothe.”

Ciumia ciigana ũna thutha wa Archduke Ferdinand wa Austria kũũragwo, mabũrũri mothe manene ma Rũraya makĩingĩra mbaara-inĩ. Thutha ũcio mũtongoria ũmwe wa Njĩrĩmani orio ũrĩa yaambĩrĩirie, oigire ũũ: “Na arĩ korũo nĩ twuoĩ.”

Atongoria arĩa maatuire matua marĩa maatũmire mbaara ĩyo yambĩrĩrie, matiamenyaga moimĩrĩro mayo. No thutha wa kahinda thigari iria ciarĩ mbaara-inĩ nĩ ciamenyire atĩ gũtiarĩ gũtheke. Ikĩmenya atĩ atongoria a mabũrũri mao nĩ maacihĩngĩcĩte, atongoria a ndini magaciheenia, nao anene ao magaciendia. Na njĩra ĩrĩkũ?

Atongoria a bũrũri meeraga andũ atĩ mbaara ĩyo nĩ ĩngĩamareheire maũndũ mega. Mũtongoria ũmwe wa Njĩrĩmani oigire ũũ: “Tũrarũĩrĩra bũrũri witũ ũgaacĩre, na ũkorũo na thayũ na ũgitĩri.” Mũtongoria wa Amerika wetagwo Woodrow Wilson nake omagĩrĩria andũ akameeraga atĩ, “tũrenda thĩ ĩgĩe na ũgitĩri nĩ ũndũ wa demokrasia,” ciugo iria ciacokire kũgĩa igweta mũno. Andũ a Ngeretha nao meĩraga atĩ, ĩngĩarĩ “mbaara ya kũniina mbaara ciothe.” Maahĩtĩtie mũno!

Atongoria a ndini maanyitire mbaara mbaru na ngoro yao yothe. Ibuku rĩa The Columbia History of the World riugaga ũũ: “Atongoria a ndini maatigire kũrutana kiugo kĩa Ngai makĩambĩrĩria kũhunjia mbaara. Andũ othe maingĩra mbaara-inĩ ĩyo, handũ ha kũrehe thayũ, yaciarire rũmena rũnene mũno.” Atongoria acio handũ ha kũniina rũmena, nĩ kũrwakĩrĩria maarwakĩrĩirie. Ibuku rĩtagwo A History of Christianity riugaga ũũ: “Atongoria a ndini nĩ maaregire kũrũmia Ũkristiano, na handũ ha ũguo, magĩthuura kũnyita mabũrũri mao mbaru mbaara-inĩ. Aingĩ ao moonaga atĩ kũringana na Ũkristiano, ti ũũru mũndũ kũrũĩrĩra bũrũri wao. Thigari kuuma ndini ciothe cia Gĩkristiano ciekĩrirũo ngoro ciũrage thũ ciao na rĩĩtwa rĩa Ngai.”

Anene a mbũtũ maamerĩire ũhootani wa na ihenya, no tiguo gwathire. Mbũtũ iria ciarũaga, ciang’ethanĩire kwa ihinda iraya gũkĩra ũrĩa cieerĩgagĩrĩra. Mũthomi ũmwe wa historĩ oigire atĩ, ũndũ ũrĩa thigari icio ciacemanirie naguo, “kwahoteka nĩguo ũndũ ũrĩa mũritũ mũno mũndũ anacemania naguo wa kĩĩmwĩrĩ na wa kĩĩmeciria.” O na thutha wa thigari nyingĩ kũũragwo, anene a mbũtũ maathire o na mbere gũcihũrĩrĩria harĩa mbaara yaakoragwo ĩcacĩire. Nĩkĩo thigari nyingĩ ciambĩrĩirie kũregana na anene ao.

Hihi Mbaara ya Mbere ya Thĩ yaahutirie andũ na njĩra ĩrĩkũ? Mwandĩki ũmwe wa historĩ akĩgweta ciugo cia mũthigari ũmwe warĩ mbaara-inĩ ĩyo, oigire ũũ: “Mbaara ĩyo . . . yaathũkirie mĩtugo na meciria ma andũ.” Ma nĩ atĩ, thutha wa mbaara ĩyo, nĩ kũrĩ mothamaki mamwe maahukire. Mbaara ĩyo nĩyo yatuĩkire kĩambĩrĩria kĩa mbaara ingĩ njũru mũno cianarũwo karine-inĩ ĩyo ya 20. Nayo mĩgomo na ikundi cia ũregani ikĩingĩha kũndũ guothe.

Nĩkĩ gĩatũmire mbaara ĩyo ĩgarũre thĩ ũguo? Hihi mahĩtia marĩa meekirũo nomo maatũmire ĩrũwo? Macokio ma ciũria icio hihi harĩ ũndũ mangĩguũria wĩgiĩ mahinda mokĩte?