Vioka nkama mvu, mafunda ye mafunda ma matoko basisa nzo zau yo kwenda mu vita kuna kiese kiawonso mu kuma kia zola muna nsi zau. Toko dimosi wa mwisi América wakota muna vita muna mvu wa 1914 wavova vo: “Kiese kiayingi ngina kiau, kadi ngina ye vuvu vo kuna sentu lumbu ikwiza mambu toma metoma.”

Ke kolo ko, e kiese kiau kiakituka se nkenda. Ka vakala muntu ko wayindulanga vo e vu yayina ya makesa yadi fwaswa kwa makesa ma Bélgica ye França. Kuna kwalanda, e vita yayi yayikilwa vo “Vit’anene.” O unu, izayakene vo vit’antete a nz’amvimba.

E vit’antete a nz’amvimba yayikilwa vo yanene mu kuma kia mfwilu wayingi yatwasa. Lufimpu lumosi lusonganga vo e vita yayi yavonda wantu 10.000.000 yo vangula wantu 20.000.000. E vita yayi yabwa mu kuma kia vilwa wa wantu. Ayadi a nsi za Mputu ke balenda sima ntantani ko zabwanga mu nza yawonso yo fila wantu mu nwana vita yayi. E “Vit’anene” yatwasa mfwilu mu nza yawonso yamu unu.

E vit’antete yabwa mu kuma kia lembi yindula mfwilu yadi twasa. O nkanda The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922 uvovanga vo: “Ayadi a nsi za Mputu ke bayindulanga ko vo e nzengo babaka vonza zadi twasa mu nza yawonso.”

Vava Francisco Fernando wa mvingi a ntinu wa Áustria kavondwa kwa kimpumbulu, ayadi a nkuma a nsi za Mputu bayikotesa mu vita ina ke bakala ye kani dia nwana ko. Vava vita yayi yayantika, o nyadi a Alemanha wayuvulwa vo, “ekuma mawonso mama mabwididi?” Wavutula kuna lukendalalu vo, “Ah, kele vo vakala muntu kazaya ekuma!”

Ayadi ana babaka nzengo za nwana vita yayi ka bayindula mfwilu yadi twasa ko. Kansi, makesa ana banwananga babakula o mfwilu wau. Babakula vo ayadi, afidi a mabundu ye mfumu zau za makesa, vuna babavuna. Mu nkia mpila?

Ayadi basia nsilu vo vita yayina yadi tomesa e nza. Nyadi a Alemanha wavova vo: “Luvuvamu, evwa dieto dianene ye zingu kiambote kia kusentu tunwaninanga.” Woodrow Wilson wa nyadi a América wasoka kingana kiavovanga vo e vita yayi “ivutulwisa e wisa kwa nkangu.” Kuna Grã-Bretanha, wantu bayikilanga vita yayi vo “vita ifokola vita zawonso.” Kansi, awonso vuna bakivunanga!

Mfumu za mabundu kuna kiese kiawonso bayikamanga vita yayi. Vana fulu kia longa Diambu dia Nzambi, mfumu za mabundu bakasakesanga wantu bakota muna vita. O nkanda A História do Mundo da Colúmbia uvovanga vo: “Vana fulu kia kulula ntantani, yau bawokesanga zo.” O nkanda História do Cristianismo uvovanga vo: “Mu kuma kia sanisina nsi zau, mfumu za mabundu ke balendanga sia lukwikilu lwau vana fulu kiantete ko. Ayingi muna yau, bafwananesa lukwikilu muna Kristu yo zola kwau muna nsi zau. Makesa ana bakala vo minkwikizi balongwanga vo bavonda akw’au muna nkumbu a Mvuluzi au.”

E mfumu za makesa basia nsilu vo badi sunda vita yayina mu nzaki, kansi ke diau ko diavangama. E vu kia makesa kia zula yakaka kiabasunda. Nzingudi mosi a lusansu wavova vo e mpasi bamona makesa “nanga i mpasi zisundidi zina nitu a muntu ilenda zizidila.” Kana una vo i wau, e mfumu za makesa bakwamanananga fila makesa mau muna vita. Nanga kiaki i kuma e vita yamwanganena mu nza yawonso.

Vit’antete a Nz’amvimba nkia mfwilu yatwasa kwa wantu? Nkanda mosi a lusansu uvovanga vo: “E vita yayi . . . yafwasa nyindu ye fu ya wantu.” Mu kuma kia vita yayi e yitinu ya ngolo yavila. E vita yayi yakituka se lubantiku lwa vita zakaka zabungula menga muna ntandu kia 20, vioka tandu yakaka. O unu, okolamena ayadi ye umpumbulu wawokela mu nza yawonso.

Aweyi e vita yafwasila e nza? Nga vita yampwena kikilu yakala? Nga e mvutu za yuvu yayi diambu zisengomonanga mu kuma kia zingu kia kusentu?