Jekjoan jngo siento nó nga miyón mani je xti xi kisikatío niʼyale kʼianga ki kjoajchán. Nʼio tsjoa tjíole nga kisítoánntjai naxinandále. Jngo ti xi ya Estados Unidos tsʼe xi i kitso kʼianga nó 1914: “Nʼio tsjoa tjínna kʼoa ñaki jetikoyale jmeni xi sʼian”.

Ninga nʼio tsjoa tjíole nga ki sondado jebi to kjoabani tsakatiojin nga koanskanni. Aliʼya xi be tsa nkjínni nó ya koatiojin kjoajchán ya Bélgica kao Francia. Nga kʼia, je kjoajchán jebi Kjoajchántse tsakʼin. Kʼoa kui xi Kjoajchántse xi títjon kisʼejna ʼmilee ndʼaibi.

Kjoajchántse jebi nʼio síxkón koan, nʼio nkjín chjota kʼien kʼoa yaa kinroani nga tsín nda kiskosonnile jmeni xi kisʼin je chjota. Je chjota kʼoatso nga te miyón chjota kʼien kʼoa nga kan miyón xi to yo̱ma̱sa koankjoan. Je chjota polítiko xi Europa tsʼe alikui kʼoakoanle nga tsakʼéchjoale je kjoa xi kisʼele kao xi kjaʼaí naxinandá kʼoa kjoajchán kichomani. Tonga xi ngisa tse kjoa kuinga je Kjoajchántse jebi jngokʼa kisikʼantjaiya jochon je sonʼnde kʼoa tojo kʼoachon saʼnda ndʼaibi.

Kuinga Kjoajchántse kisʼejnani nga tsín nda kiskosonnile jmeni xi kisʼin je chjota. Jngo xo̱n xi kʼoatso nga kʼianga nó 1914 nyʼán tjío tsakai je chjota kʼoa je chjotatítjon xi ya Europa tsʼe alikui be tsa kʼoanisikji kjoa kuichomani jmeni xi tjíosʼín (The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922).

Tojngo jao xomana jaʼato kʼoa jé kinikʼien tile rey xi tíjna ya Austria. Kʼoa nga kʼoakoan, je chjota polítiko, chjota xi nyatítjonle relijión kʼoa kao chjota títjonle sondado xi ya Europa tsʼe jngo kjoajchán tsakʼétsʼiakao ninga tsín ʼya xi mele nga kʼoakoa̱n tsakai. Xijekoanni, kʼianga kichjonangile je chjotaxá xi tsʼe Alemania ánni nga kʼoakoansíni, to i kitso: “Likui ʼbe”.

Je chjota xi nyatítjon alikui be jokji kjoa kuichomani je kjoajchán xi tsakʼétsʼiakao. Tonga nga tjíojin kjoajchán, je sondado kʼiaani tsabe nga tsínni kʼoatjín jme xi kitsole je chjota polítiko kao je chjotatítjonle relijiónle kʼoa nga yátsʼi̱nni tsakinyále je chjotatítjonle sondado. Jósʼin tsakʼanacha nga jngó jngó chjota jebi.

Je chjota polítiko kʼoakitso nga ngisa nda koa̱nchon kʼianga kjoajchán sʼe̱jna. Je chjotaxá xi tsʼe Alemania i kitso: “Kui tinitoánntjé jmeni xi tjínná kʼianga kjesa fitsʼiajin kjoajchán, kui tinitoánntjé kostumbrená”. Je chjotaxá xi Woodrow Wilson tsakʼin, xi Estados Unidos tsakʼejna, jngo én tsakʼasje xi nʼio tsaʼyale. Kʼoakitso nga je kjoajchán kui “koasenkao chjota nga ngisa sʼe̱le kjoandaí nga je skoéjin ʼya xi koatexomale”. Kʼoa ya Gran Bretaña, je chjota kʼoasʼin koankjainle nga xi jesʼe̱jna kjoajchán jebi alikui tijña kjoajchán sa̱tíoni. Tonga alikuini kʼoakoan.

Je chjotatítjonle relijión ñaki kao ni̱ma̱le kitsjoanganʼio kʼianga kisʼejna kjoajchán. Jngo libro xi i̱ tso: “Je xi kjinele tsakai nga koakoya je énle Niná jé títjon kitsjoanganʼio nga kisʼejna kjoajchán. Je kjoajchán kui xokisikao ngatsʼi chjota nga koanjtikeni xínkjín” (The Columbia History of the World). ʼNdele nga kjoaʼaxin kjoajticha chjota jebi tosa je xokisʼin nga ngisa jtike koan xínkjín je chjota. Je libro xi La historia del cristianismo ʼmi itso: “Je chjotatítjonle relijión xi tʼatsʼe Cristo makjainle alikui kʼoakoanle kʼoa alikui koanmele nga kui títjon sikʼéjna je kjoamakjainle tikʼoajinni naxinandále. Me ngatsʼi chjota jebi nga tsín kjoa tsakásjaile yaole kʼoa tojngo kisʼin relijiónle kao naxinandále. Je sondado xi chjotale Cristo kitsole yaole xi kjaʼaí kjaʼaí relijión tjíojin kʼoatsakʼinle nga kao jaʼaínle Niná katasíkʼienni xínkjín”.

Je chjotatítjonle sondado kʼoakitso nga sasa sikinjeni je kjoajchán tonga alikuini kʼoakoan. Je sondado ñaki kixinyando, alikui tijña koan kini kʼoa miyón mani je xi nʼio tse kjoañʼai tsakjaʼá. Jngo chjota xi kui kotʼayason jmeni xi koan ngasʼa kʼoatso nga kuisa kjoañʼai xi ngisa nʼio tse tsakjaʼá sondado jebi kʼoa nga nʼio kitsiʼaon je kjoafaʼaitsjenle. Ninga kʼoasikji sondado jeson, je xi nyatítjonle kjoanʼio tsakʼétejin sondado xi ngikʼa ya jñani nʼóki̱cha̱ naʼyá tjío kʼoa ninga metralleta tjíobʼé xi ngikʼa. Nga kʼoakisʼin xi nyatítjonle, nʼio nkjín sondado xi tsín tikisitjosonnile.

Jósʼin kisikiʼaon kjoajchán jebi je chjota. Jngo libro xi kui bʼéyanajmí jmeni xi koan ngasʼa kʼoatso jmeni xi kitso jngo chjota xi nʼio nkjín nó nga sondado koan: “Je kjoajchán [...] nʼio kisikiʼaon je kjoafaʼaitsjenle chjota xi kʼia tsakatio”. Nkjín naxinandá kicha kʼoa je kjoajchán jebi tokui kitsʼiani kjoajchán xi kisatiosa kʼoa xi tojo tísatío saʼnda ndʼai. Saʼnda nga kʼia, tísatío kjoajchán kʼoa tjíobatío kjoasi je chjota, kʼoa me tokʼoakjimantsjai.

Ánni nga kʼoasikji kjoa kisʼesíni nga jekisʼejna Kjoajchántse xi títjon. A to kjoataon xi koan nga kʼoakoan. A kʼoetʼaná nichxin xi nroaján jmeni xi koan.