Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

MIISAMBO YA MBANGILO

Ngoshi Ishintuule nsenga

Ngoshi Ishintuule nsenga

Takudi bipwa lukama, midiyo ya bansongwalume abaadi bapele kushaala kwabo mu bulungantu abo nkwenda mu ngoshi. Abaadi batwele mu ngoshi ya kukalwila maumbo aabo. Ungi mwina Amerike bafundjile bino mu 1914: “Nasangala ngofu na ne na muloo wa mafuku e kumpala.”

Mu mafuku apeela, muloo wabo ubashintulukile wafika bu malwa. Takwi muntu baadi auku shi baaba basalayi abakalu ngoshi munda mwa bipwa bi bungi mu Belgique na mu France nya. Mu aa mafuku bantu abaadi abetamina yaaya ngoshi bu “Ngoshi ikata.” Lelo uno atwiyiuku bu ngoshi ya kumpala ya nsenga ishima.

Ngoshi ya kumpala ya nsenga ishima ibaadi ikata pabitale bungi bwa bantu abaadi bafwe mwanka. Muyiile byabapwandikisha, nkufwe bantu pepi midiyo 10 na bangi midiyo 20 mbatshibikye bipindji bya mbidi. Ngituushe dingi kafutakanyi kakile bungi. Bakata ba mbulamatadi ba mu Europe tababaadi na mushindo wa kwimika bilumbu mu nsenga ishima bwashi tabipalakananga. Ungi mwanda wa kuuka nguno, “Ngoshi ikata” ngilwishe nsenga ngofu. Ngishintuule nsenga mu mushindo wabidi biitutale lelo uno.

BILUBILO BIKUTSHISHE BANTU KWIKALA NA LUKULUPILO

Ngoshi ya kumpala ya nsenga ishima ibaadi ituukye pamwanda wa bilubilo bya bantu. Ungi mukanda (The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922) aulesha shi: Bakata ba mbulamatadi ba mu Europe tababaadi abauku shi “bitshibilo byabo abikyebe kutusha kafutakanyi kakile mu nsenga ishima mu 1914 nya.”

Munda mwa mbingo, kwipaa kwa kindonda kya nfumu a mu Autriche kubaadi kutweshe maumbo ebungi a mu Europe mu ngoshi yabashibaadi abatengyela. Mafuku apeela kunyima kwa ngoshi, nfumu a mu Allemagne baadi mwiyipushe shi: “Bino byooso mbibangye naminyi?” Bakwile na kinyongwa kyooso shi: “Aa, su kubadya kwikala muntu auku.”

Bakata babaatshile bitshibilo bi bubi bibaadi bifwishe ngoshi tababaadi abauku bibadya kufika kunyima nya. Kadi basalayi abaadi mu meena abamwene myanda ibaatukile kumongo. Babaatundwile shi bakata ba mbulamatadi yabo ta mboobeshe, bakata ba bipwilo byabo abaadi bebadimbe, na bakata ba basalayi baabo abaadi bedimbe. Mu mushindo kinyi?

Bakata baabo ba mbulamatadi ta mboobeshe, bakata baabo ba bipwilo mbebadimbe, na bakata baabo ba basalayi mbedimbe

Bakata ba mbulamatadi abalayile shi ngoshi ayikafungula eshinda dya kupeta ndumbulwilo mupya e buwa. Nfumu a mu Allemagne bakwile shi: “Tukwete kulwa bwa kukimba kufukama kwa bantu betu, bwa kupyana bintu bya kala, na bwa kulumbuula mafuku etu e kumpala.” Prezida a mu Amerike abetamina bu Woodrow Wilson bakwile bino bishima byabauku kwi bantu bebungi shi: Ngoshi “ayikwasha bwashi nsenga ikale mu bulungantu.” Na mu Grande-Bretagne, bantu abaadi abapwandikisha shi anka penda “ngoshi ndjo ilombeene kwimika ngoshi.” Booso abaadi bedimbe.

Bakata ba bipwilo abaadi abakwasha beena ngoshi ngofu. Ungi mukanda (The Columbia History of the World) aulesha shi: “Bakata ba bipwilo balombeene kulongyesha bantu Bible abaadi abatakula bantu bwabadya kwenda mu ngoshi. Ngoshi yooso ayilesha mushikwa. Na bakata ba bipwilo abaadi abatakula bantu bwa kwikala na mushikwa pamutwe pa kwibakwasha bwa kwiupwa.” Mukanda wa (A History of Christianity) aulesha shi: “Bakata ba bipwilo tababaadi na mushindo, na mu byooso tababaadi abakumiina kutuula lukumiino lwa bwina Kidishitu kumpala kwa kifulo ky’eumbo. Bebungi ba kwabadi abaadi abakimbi mushindo wa kwibipwa abapwandikisha bwina Kidishitu na kifulo kya nsenga. Beena Kidishitu ba mu ano maumbo ooso abaadi bebatakule bwabadya kwiyipayishena mwishina dya Mupashi aabo.”

Bakata ba basalayi abalayile shi abakyebe kutshokola mususa umune kushii lukalakasho, anka tababaadi boobeshe nya. Munda mwa mafuku apeela, basalayi baabo abafumankene na bangi be bukome. Kunyima, basalayi midiyo abafumankeene na kino akilesha bantu abatalulaa myanda ya kala shi “pangi masaku abapetele bantu abaadi a mu binangu na ku mbidi.” Sunga mbyabakwete kukutwa koobesha, bakata ba basalayi abatungunukile na kutuula basalayi baabo mu milongo ya mpango ya tukano na ma mputu akata. Eyendo, kubatuukile tusaka twa basalayi mu ma mbalo e bungi.

Ngoshi ya kumpala ya nsenga ishima ibaadi ikite kinyi kwi bantu? Ungi muntu atalaa myanda ya kala bakwile bino bishima bya ungi musalayi akala shi: “Ngoshi . . . ngilwishe binangu na mwikelo wa bantu.” Byabya, pa mwanda wa yaaya ngoshi, ma ampire ooso ngashimine. Kwakwa kwikutwena nkufikye mu kwikala bu mbangilo a kupongoola kwa mase kushekeele kwanka kasha bantu bekala kwanka. Etombo dibabangile kupalakana mbalo yooso.

Bwakinyi ngoshi ibaadi ilwishe nsenga? Bibaadi bu mwanda ukata wa masaku su? Myaluulo ngilombeene kupatuula myanda kampanda ya mu mafuku e kumpala su?