Go na content

Go na table of contents

TORI FU A KAFTI

A feti di kenki grontapu

A feti di kenki grontapu

Wán hondro yari pasa, milyunmilyun yonguman gowe libi den bunbun oso fu go feti. Den ben de fayafaya fu go feti fu di den ben abi tranga lobi gi a kondre fu den. „Mi breiti srefisrefi èn mi e prakseri soso den moi dei di e kon”, na so wan Amerkan di ben bosroiti fu go na ini a legre, ben skrifi na ini 1914.

Ma heri esi a faya fu den kon tron bita-ati. Nowan sma ben man sabi na fesi taki den bigi legre ben o tan feti omeni yari langa na ini a tokotoko fu Belgia nanga Fransikondre. Sma ben e kari a feti dati a „Bigi Feti”. Tide na a dei wi sabi en leki a Fosi Grontapufeti.

A Fosi Grontapufeti ben bigi srefisrefi te yu e luku omeni sma kisi mankeri èn lasi den libi. Son sma e taki dati sowan 10 milyun sma lasi den libi èn 20 milyun sma kisi mankeri. Wan tra sani di meki taki a feti disi pasa, na den bigi fowtu di sma ben meki. Son kondre fu Europa no ben man feni en nanga makandra, èn fu di den tiriman fu den kondre dati no ben man lusu den problema dati, meki a sani disi kon tron wan grontapufeti. Ma san moro ogri kande, na taki a „Bigi Feti” tyari bigi pori kon na grontapu. Den bakapisi fu dati de fu si te na a dei fu tide.

FOWTU DI MEKI TAKI SMA LASI FRUTROW

A Fosi Grontapufeti bigin fu di sma ben meki wan tu bigi fowtu. Na a ten dati, den tiriman fu Europa „no ben sabi srefisrefi taki den bosroiti di den ben teki ben o tyari so bigi pori kon na grontapu na ini 1914” (The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922).

Di sma kiri wan heihei man fu Oostenrijk, dan wan tu wiki baka dati a sani dati hari ala den makti kondre fu Europa kon na ini wan feti di den no ben wani. „Fa a feti du kon?”, na dati sma ben aksi a fosi minister fu Doisrikondre wan tu dei baka di a feti bigin. A tiriman piki nanga wan sari sten: „Misrefi no sabi.”

Den tiriman di ben teki den bosroiti di tyari a feti kon, no ben sabi srefisrefi san ben o pasa. Ma a no teki langa fosi den srudati na ini a feti kon frustan san ben e pasa trutru. Den kon si taki den tiriman no ben du san den ben pramisi, den kerki fesiman ben kori den, èn den legre-edeman ben lei gi den. Fa so?

Den tiriman no ben du san den ben pramisi, den kerki fesiman ben kori den, èn den legre-edeman ben lei gi den

Den tiriman ben pramisi den taki a feti ben o tyari wan moro bun grontapu kon. A fosi minister fu Doisrikondre ben taki: „Wi e feti gi den bisnis fu wi, gi den gudu fu wi kondre, èn gi a tamara fu wi.” Woodrow Wilson, a presidenti fu Amerkankondre, ben taki dati a feti ben o „tyari demokrasia kon na grontapu”. Na ini Ingrisikondre, sma ben denki taki „a feti ben o tyari wan kaba kon na ala feti”. Den alamala ben e kori densrefi.

Den kerki fesiman ben e horibaka fayafaya gi a feti. Wan buku e taki: „Den kerki fesiman di ben musu gi sma leri fu Bijbel ben e gi sma deki-ati fu go feti. A bigi feti disi meki taki furu kondre tron feanti fu makandra” (The Columbia History of the World). Na presi taki den kerki fesiman ben e koti a trobi, den ben e sutu faya. „Den kerki fesiman no ben man, èn nofo tron den no ben wani poti a Kresten bribi na a fosi presi. Den ben abi moro lobi gi a kondre fu den”, na dati a buku A History of Christianity e taki. „Furu fu den ben e leri sma taki wan trutru Kresten musu abi tranga lobi gi a kondre fu en. Kresten srudati fu ala sortu kerki ben kisi deki-ati fu kiri makandra na ini a nen fu a Frulusuman fu den.”

Den legre-edeman ben pramisi den srudati taki den ben o wini a feti esi-esi, ma dati no pasa. Fosi yu denki, den kondre kon de na ini wan muilek feti di nowan fu den ben o man wini. Baka dati, milyunmilyun srudati ondrofeni „a moro ogri-ati sani di miti libisma oiti”, soleki fa wan historia skrifiman ben taki. Aladi furu srudati ben e lasi den libi, toku den legre-edeman ben e tan seni srudati go na ini a feti pe a feanti ben e sutu den kiri leki meti. Wi kan frustan fu san ede furu srudati bigin opo densrefi teige den legre-edeman fu den.

San a Fosi Grontapufeti du nanga a libimakandra? Wan historia buku e sori san wan srudati fu a ten dati ben taki: „A feti . . . pori a denki nanga a frustan fu den sma fu a ten dati.” Iya, a feti dati tyari wan kaba kon srefi na gran kownukondre. A bigi feti dati ben de a bigin fu a moro ogri-ati ten di libisma ben sabi oiti. Ibri leisi baka sma ben e opo densrefi teige tirimakti, noso wrokoman ben e opo densrefi teige den basi fu den.

Fu san ede a feti tyari so furu bruya kon na grontapu? A de so taki den kondre no ben man yepi? Den piki tapu den aksi disi e yepi wi fu kon sabi moro fu a ten di e kon?