Ambeta ntambe ɔtɔi, miliyɔ y’ɛlɔngɔlɔngɔ wakamɔ oma lawakawɔ lɛnɛ akiwɔ lo wɔladi ko wakatshu lo ta. Vɔ wakatshu l’ɔngɛnɔngɛnɔ tshɛ lo ta sɔ l’ɔtɛ wa ngandji k’otamanya ka wodja. Lo 1914, ose Amɛrikɛ ɔmɔtshi laki l’atei awɔ akate ate: “Lekɔ l’ɔlɔ w’efula lo menda nshi y’amɛna yele la ntondo kaso.”

Kombet’edja, ɔngɛnɔngɛnɔ awɔ wakakadimɔ ɔkɛi. Ndooko onto l’atei awɔ lakeyaka ɔnɛ alembe awɔ wa wolo wayotɔlɔshana l’atunyi awɔ l’edja k’ɛnɔnyi efula la Belgique ndo la France. L’etena kɛsɔ, ta sɔ diakelamɛka ɔnɛ: “Ta dia woke.” Ndo ɛlɔ kɛnɛ diɔ dielamɛ Ta dia ntondo di’andja w’otondo.

Ta dia ntondo di’andja w’otondo sɔ diakelamɛ ta dia woke lo menda mpokoso ya weke yaki la diɔ. Alapɔlɔ ɛmɔtshi mɛnyaka di’anto oko miliyɔ 10 wakavu ndo anto oko miliyɔ 20 wakatshikala la dikɔmɔ. Munga ya weke yakasale ewandji wa wedja mbaki nto lo kiɔkɔ y’etombelo ɛsɔ. Ɛnɔmbɔdi wa wedja wa l’Erɔpɛ komonga l’akoka wa nkandola ewanu waki lam’asa wedja wakayokonya polo lo ta di’andja w’otondo. Kɛnɛ koleki tshɛ kɔlɔ ele, “Ta dia woke” sɔ diaki l’etombelo wa kɔlɔ wɛnama polo ndo ɛlɔ kɛnɛ. Ta sɔ diakatshikitanya andja lo woho ɔnɛ wele etombelo adiɔ wa kɔlɔ wekekɔ polo ndo ɛlɔ.

Ta dia ntondo di’andja w’otondo diakatombe l’ɔtɛ wa tɛdikɔ ta kɔlɔ takɔshi anto. Dibuku dimɔtshi (The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922) mbutaka dia ɛnɔmbɔdi wa wedja wa l’Erɔpɛ wakasale akambo oko “lɔlɔnga l’anto wokuke washo lakasɛnaka l’eleko ka tshitshi ka lo 1914 waki kɔfɔnyaka dia mpokoso kɛmɔtshi koka mbakomɛ.”

L’ɔkɔngɔ wa mingu mɔtshi mbeta lam’akawadiake ɔna nkumekanga ka l’Autriche, wedja wa weke tshɛ wa l’Erɔpɛ wakayɔtɔ lo ta diakiwɔ konongamɛka. Nshi ngana tsho l’ɔkɔngɔ wa ta sɔ ntatɛ, wakambola owandji wa l’Allemagne ɔnɛ: “Ngande wakamɛ ta sɔ?” La lonyangu tshɛ, nde akakadimola ate: “Ndooko onto lakeyaka ɔnɛ akambo wayoyala nganɛ.”

Ewandji wa wedja wakɔsɛ tɛdikɔ ta kɔlɔ takayokonyaka lo ta, kombeyaka etombelo wakahombe monga la dui sɔ. Koko aha la ntshimbatshimba, asɔlayi waki l’afuku wakashihodia kɛnɛ kaki lo mbeta. Vɔ wakayɛnaka dia ewandji wa lɛɛta wakaakese, ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakaatshundja ndo ewandji w’asɔlayi wakawatɛ kashi. Ngande wakasalema dui sɔ?

Ewandji wa lɛɛta wakaakese ɔnɛ ta sɔ diayotokonya l’andja w’oyoyo woleki dimɛna. Owandji wa l’Allemagne akate ate: “Tekɔ lo ndɔ ta nɛ dia wɔladi wa wodja aso, dia nkokɛ sango diaso, ndo dikambo dia nshi yaso yayaye.” Woodrow Wilson, presida kaki l’Amɛrikɛ akakeketsha kanyi yaki l’anto efula y’ɔnɛ ta “mbayokimanyiya dia demɔkrasi monga.” Ndo ase Grande-Bretagne wakafɔnyaka ɔnɛ “ta sɔ mbayokomiya ata tshɛ.” Ko tete le, vɔ tshɛ wakayakesaka.

Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ wakasukɛka ta sɔ l’ohetoheto tshɛ. Dibuku dimɔtshi (The Columbia History of the World) mbutaka ɔnɛ: “Ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ mbaki l’ɔkɛndɛ wa mbetsha anto Bible, koko vɔ mbakatshutshuyaka anto dia ntshɔ lo ta. Ta dia woke sɔ diakayokonyaka anto dia petshana lam’asawɔ.” Ndo lo dihole dia mbakimanyiya dia nkitshakitsha lohetsho lɔsɔ, vɔ wakakeketshaka anto dia petshana. Dibuku Ɔkɔndɔ wa Lokristo (lo Angɛlɛ) mbutaka ɔnɛ: “Mbala efula ewandji w’ɛtɛmwɛlɔ komonga l’akoka wa nkimanyiya anto dia mbetsha mbetawɔ k’Okristo la ntondo ka ngandji ka wodja. Ndo efula ka l’atei awɔ wakɛnya dia ndooko otshikitanu wele lam’asa ngandji ka wodja la mbetawɔ k’Okristo. Diakɔ diele asɔlayi w’Akristo wa l’ɛtɛmwɛlɔ wotshikitanyi wakakeketshama dia ndjakana lam’asawɔ lo lokombo la Nzambi.”

Ewandji w’asɔlayi wakatɛ asɔlayi awɔ dia vɔ wayodja otshumba lo ta sɔ aha la ntshimbatshimba ndo aha l’okakatanu, koko aha kɛsɔ mbakasalema. Asɔlayi asɔ wakalɔshana edja efula aha la vɔ nɛndjana. Oko wadiɛnya ombewi ɔmɔtshi w’ɛkɔndɔ, miliyɔ y’asɔlayi “wakakikɛ ɛhɛnyɔhɛnyɔ wa lo demba ndo lo yimba lo yɛdikɔ yaheyama mbuta.” Kaanga mbakawashisha anto awɔ efula, ewandji w’asɔlayi wakatetemala ntoma asɔlayi lo ta ndo wakawatɛ di’aha nkalola ɛkɔngɔkɔngɔ oyadi la ntondo ka wekamu akɔna tshɛ. Diakɔ diele anto wakadiakana heyama.

Shɛngiya yakɔna yakonge la Ta dia ntondo di’andja w’otondo le anto? Lo ndjela dibuku dimɔtshi, ɔsɔlayi ɔmɔtshi akate ate: “Ta sɔ . . . diakalanya ntimba ndo nkɛwɔ y’anto wakasɛnaka l’etena kɛsɔ.” Ndo nto, wedja efula wakashilama oshiki. Ta dia woke sɔ diakatatshiya ntambe kakaleke anto ndjakema. Oma l’etena kɛsɔ, ɔtɔmbɔkwɛlɔ wakayokokanɛ suke la l’ahole tshɛ.

Lande na kakatshikitanya ta sɔ andja lo yoho shɔ? Onde dui sɔ diakasalema osalemasalema? Onde ekadimwelo wa ambola asɔ mɛnyaka dui dimɔtshi lo kɛnɛ kendana la nshi yaso yayaye?