Mu 1914, ŵanyamata ŵanandi ŵakaleka vikaya vyawo na kuthirimukira ku nkhondo. Ŵakayegheka na maghanoghano ghakuti ŵakwenera kulwera caru cawo. Munthu munyake wa ku America wakati: “Nakondwa comene cifukwa nkhondo iyi yisinthenge vinthu.”

Nangauli ŵakakhuka, kweni ivyo vikacitika vikaŵa vyakofya comene. Palije uyo wakamanyanga kuti ŵasilikari aŵa ŵamusuzgika kwa nyengo yitali ku Belgium na France. Iyi ŵakati ni “NKhondo Yikuru,” iyo pasono yikumanyikwa kuti nkhondo yakwamba ya caru cose.

Pa nkhondo iyi pakaŵa cipiyoyo cazanimuwone. Ŵanji ŵakuti ŵanthu ŵakujumpha 10 miliyoni ŵakafwa ndipo ŵakujumpha 20 miliyoni ŵakapwetekeka. Vyose ivi vikacitika cifukwa ca kucita vinthu mwambura kughanaghanirapo makora. Ŵalara ŵa boma ku Europe ŵakatondeka kumazga mphindano kuti nkhondo yileke kucitika pa caru cose. Cacitima comene nchakuti nkhondo iyi yili kuleka mabamba ghambura kuluwika. Ndipo yili kunanga vinthu ivyo vinganozgekaso yayi.

NKhondo iyi yikacitika cifukwa ca kuleka kuwona patali. Buku linyake likuti: “Ŵalongozgi ŵa boma ku Europe ŵakamanyanga yayi kuti ivyo ŵakolerana, vyambiskenge nkhondo pa caru cose. Ŵakacitanga vinthu nga ŵali mu tulo.”

Pati pajumpha masabata ghacoko waka, Archduke wa ku Austria wati wakomeka, vikapangiska kuti ŵalara ŵa boma ku Europe, ŵanjire mu nkhondo yambura kunozgekera. Mulara wa msumba ku German ŵakamufumba kuti “Cikacitika nchivici kuti mpaka vinthu vifike apa?” Wakazgora mwacitima, kuti: “Ŵamanyenge mphanyi ŵakavileka waka!”

Ŵalongozgi awo ŵakazomerezga kuti nkhondo yicitike, ŵakamanya yayi umo vimalirenge. Pakapita na nyengo yayi, ŵasilikari ŵakabenuka kumaso. Ŵakamanya kuti ŵalara ŵa boma, ŵaliska, na ŵalara ŵa ŵasilikari ŵaŵaziyamo. Kasi vikenda wuli kuti ŵaŵaziyemo?

Ŵalara ŵa boma ŵakaŵapusika. Ŵakati nkhondo yovwirenge kuti vinthu viyambe kwenda makora mu caru. Mulara wa msumba ku Germany wakati: “Tikulwera mtende, tikukhumba kuti vinthu viwelere mwakale, kweniso kuti kunthazi vizakatiŵire makora.” Pakukhozgera fundo iyi, pulezidenti wa ku America Woodrow Wilson wakati nkhondo yovwirenge “kuti paŵe demokilase.” Ndipo ku Britain ŵakatenge nkhondo iyi yiziskenge mtende. Kweni wose ŵakapusikananga waka.

Ŵalongozgi ŵa visopa ŵakaŵa panthazi kukhozgera nkhondo iyi. Buku linyake likuti: “M’malo mwa kusambizga ŵanthu Mazgu gha Ciuta, ŵaliska ŵakaciskanga ŵanthu kuti ŵalute ku nkhondo. Pakaŵa citimbaheti na kutinkhana kwa zani muwone.” (The Columbia History of the World) Ŵaliska ŵakacocozeranga kutinkhana m’malo mwa kumazga. Buku linyake likuti: “M’malo mwa kovwira ŵanthu ŵawo kuti ŵacitenge ico nchiwemi, ŵaliska ŵakaŵa panthazi kuŵagaŵaniska.” (A History of Christianity.) Ŵakawonanga kuti para munthu wakutemwa mtundu wake ndikuti ni Mkhristu wakukwana. Lekani ŵasilikari ŵa mu machalichi ghakupambanapambana ŵakakomananga mu zina la Ciuta, uyo ŵakatenge wangaŵaponoska.

Ŵalara ŵa ŵasilikari nawo ŵakaphaliranga ŵasilikari kuti ŵalimbikire cifukwa ŵawina kale. Kweni ndimo vikaŵira yayi. Nyengo yicoko waka vinthu vikagadabuka. M’malo mwa kuwina ŵakamba kuluza. Pamasinda, ŵasilikari ŵanandi ŵakapwetekeka, ŵanji ŵakafwa, apo ŵanji ŵakatimbanizgika maghanoghano. Nangauli vikaŵa nthena, kweni ŵalara ŵa ŵasilikari wakalutilira kucicizga ŵanthu kuti ŵakalwenge nkhondo ku malo uko kukaŵa vilwero vyakofya ivyo vikapuluranga waka ŵanthu. Ntheura, ŵanthu ŵanandi ŵakamba kukana kuluta ku nkhondo.

Kasi ni vici ivyo vili kunangika cifukwa ca nkhondo iyi? Buku linyake likuti: “Nkhondo iyi yili kunanga maghanoghano na nkharo za ŵanthu.” Mawupu na mabizinesi ghakamara. Kweniso pakaŵa kukomana kwa zanimuwone. Ndipo viwoneskero na masitalaka vikaŵa palipose.

Cifukwa wuli vinthu vikanangika nthena? Kasi vikacitika waka mwangozi? Kasi mazgoro gha mafumbo agha ghangatovwira kumanya ivyo vili munthazi?