I te senitenali ko teka, ne tiakina ne te fia miliona o tamataene a te olaga tokagamalie i olotou fale kae olo atu ki te taua. Ne olo atu eiloa latou mo te loto finafinau, mai te ‵toka ke ‵mate mō te fenua. “Ko oko eiloa i toku fiafia kae olioli ki aso ‵gali mai mua nei,” ne tusi mai se volenitia Amelika i te 1914.

E seki leva kae ne ‵fuli eiloa te lotou loto finafinau ki te fanoanoa. E seai eiloa se tino kai mafaufau aka ki te auala ka tanu ifo ei a matugā kautau lasi konei i te fia o tausaga i pela o Belgium mo Falani. Ne taku ei ne tino te taimi tenā ki te “Taua Sili.” I aso nei, ko lauiloa e pelā me ko te taua muamua a te lalolagi.

Ne sili eiloa te taua muamua a te lalolagi ona ko te uke o tino ‵mate i ei. E fai mai a nisi fakatautauga, me e nofo ki te 10 miliona o tino ‵mate kae e toko 20 miliona ne maua ne latou a fakamaseiga e uke. Ne iku mai eiloa te mea tenei ona ko faka‵tauga ‵se ne fai. Ne seki mafai ne takitaki o fenua Eulopa o fakagata a tamā kinauga ke mo a ma fai se taua i te lalolagi kātoa. Kae kāti e sili atu i ei, ko te manatu me ne tuku mai fua ne te “Taua Sili” a matugā fakama‵seiga tumau. Ne ‵fuli i ei te lalolagi i auala kolā koi pokotia eiloa tatou i ei i aso nei.

Ne tupu eiloa te taua muamua a te lalolagi ona ko faka‵tauga ‵se. Ne fai eiloa a takitaki i fenua o Eulopa e pelā me se “kautama telā e ‵moe kae sa‵sale kae ‵siga i mea kolā e se lavea ne latou ona ko te pouli i te ‵tau ‵vela i te 1914,” ko te fakamatalaga i te tusi ko The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922.

I loto i nai vaiaso o te tamatega o se pelenise o Austria ne fai ei a malo ma‵losi i fenua o Eulopa ke fai ne latou se taua telā ne seki mafau‵fau ki ei. I nai aso mai tua o te ‵tupuga o te mea matagā tenei, ne fesili atu ei penei ki te takitaki Siamani: “Ne ‵tupu pefea a mea katoa konei?” Ne tali mai a ia mo te fanoanoa: “Kāti moi ne iloa ne se tino e tokotasi.”

A takitaki kolā ne kamata ne latou se fakaikuga matagā ‵ki telā ne iku atu ki te taua tenei, ne seki mafau‵fau lele eiloa ki ikuga. E seki leva kae fatoa iloa ne sotia a te ‵tonuga o mea ne ‵tupu. Ne iloa aka ne latou me ne seki fakamaoni olotou takitaki ki a latou, ne fakaloiloi latou ne olotou faifeau, kae ne fakatogafiti foki latou ne olotou takitaki kautau. E pefea la?

Ne tauto mai a takitaki o fenua me ka ‵tala mai ne te taua tenei a te auala ki se lalolagi fou kae ‵lei atu. Ne folafola mai te takitaki o Siamani: “E taua atu matou ke maua se filemu i te motou fenua, ke faka‵lei aka ei se mea sē ‵lei ne tupu i aso mua, kae penā foki mo aso mai mua.” A te Pelesitene o Amelika ko Woodrow Wilson ne fesoasoani atu ke fakatu aka se tugapati lauiloa kae fakatalitonugina me i te taua e “fai ei te lalolagi mo fai se koga saogalēmū mō se malo saoloto.” Kae i Peletania, ne mafau‵fau a tino me ka “fakagata ne taua a te faiga o taua.” Ne ‵se katoa eiloa latou.

Ne ‵lago atu a faifeau mo te loto finafinau ki te taua. “A tino kolā e akoako atu ne latou te muna a te Atua ne fakamalosi ki tino ke olo atu ki te taua. Ne iku atu a te faiga kātoa o te taua ki te fakatau takalia‵lia,” ko muna i The Columbia History of the World. I lō te fakaseai atu ne faifeau a te uiga takalialia, e fakamalosi aka fua ne latou. “Kae sili atu i te masei, ne seki mafai ne faifeau o fakamuamua a te fakatuanaki faka-Kelisiano i lō te loto fenua,” ko te mea ne lavea ne te A History of Christianity. “Ne filifili eiloa ne te tokoukega o tino a te auala faigofie kae faka‵pau ne latou te Lotu Kelisiano ki te loto fenua. Ne fakamalosi atu ki sotia Kelisiano mai lotu katoa ke fakatau tamate te suā tino ki te suā tino i te igoa o te lotou Fakaola.”

Ne tauto mai a takitaki kautau me ka manumalo latou i se auala vave kae faigofie, kae e se penā loa. E seki leva kae ne gasolo o faigata malosi te tulaga ki kautau i feitu e lua. Mai tua ifo i ei, ne fe‵paki eiloa a te fia miliona o sotia mo te mea telā ne fakamatala ne se tino tusitala e pelā me “kāti ko te ‵toe mea matagā eiloa kae masei ne kufaki i ei se tino.” Faitalia te matagā o mea ne ‵tupu, ne tumau eiloa a takitaki kautau o ‵pei atu olotou tāgata ki ‵pui uaea makai‵kai mo koga e faka‵pa mai ei masini-kani. E sē se mea fakapoi me ne salalau atu ei a uiga ‵teke.

Ne pokotia pefea a tino i te taua muamua a te lalolagi? Ne siki mai ne se tino tusi tala a pati a se tagata: “Ne fakamasei . . . ne te taua . . . a mafaufauga mo uiga o se kautama.” A te ‵tonuga loa, ne iku atu te taua tenā ki te ‵galo atu o emupaea kātoa. Ne fai te fakalavelave tenā mo fai te kamataga o te ‵toe senitenali fakamaligi toto ne iloa ne tino. A te faifaiga ‵teke mo te sē olo atu o ga‵lue ne foliga mai me ne fai mo fai ne mea masani.

Kaia ne ‵fuli fakako‵tua ei ne te taua a te lalolagi tenei? E mata, se fakalavelave lasi fua ne tupu? E mata, e fakaasi mai i tali se mea e uiga ki ‵tou aso mai mua?