Walajki cien jaʼaboʼobaʼ, u millonesil táankelmoʼobeʼ tu pʼataj u yotochoʼob, ka binoʼob teʼ baʼateloʼ. Tumen jach u yaabiltmaj u luʼumoʼobeʼ likʼaʼan u yóoloʼob ka binoʼob. «Jach táaj kiʼimak in wóol kaʼach yoʼolal baʼax ken k-beete», tu yaʼalaj juntúul soldado estados unidosil tu jaʼabil 1914.

Baʼaleʼ maʼ úuch tiʼ leloʼ, u kiʼimak óolaloʼobeʼ suunaj yaj óolalil. Mix máak tukult wa yaan u máan jaʼaboʼob táan u baʼateloʼob tu tsʼotsʼopkil luukʼil u luʼumil Bélgica yéetel Francia. Le baʼateltáambalaʼ kʼuch kʼaj óoltbil Yáax Nojoch Baʼateltáambal.

Nojoch le baʼateltáambaloʼ, tumen tu kíimsaj kex diez millones máakoʼob, yéetel kex veinte millones máakoʼob móochchajoʼobiʼ. Tsʼoʼoleʼ yaʼab baʼaxoʼob maʼ tuklaʼab tubeeliʼ. U jalaʼachiloʼob Europaeʼ maʼ páajchaj u jeʼelskoʼob le talamiloʼob beet u káajal le baʼateltáambal tuláakal yóokʼol kaaboʼ. U maas kʼaasileʼ, le Nojoch Baʼateltáambalaʼ tu kʼexaj le yóokʼol kaaboʼ yéetel tak bejlaʼa táan k-muʼyajtikeʼ.

Le Yáax Nojoch Baʼateltáambaloʼ káaj tumen maʼ tuukulnaj tubeel le máakoʼoboʼ. Junpʼéel libroeʼ ku yaʼalikeʼ tu yáaxkʼiinil 1914, u jalaʼachiloʼob Europaeʼ «bey táan u chukut kiboʼob táan u xíimbaloʼob tu tojil junpʼéel taamkach jooleʼ». (The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922.)

Chéen wa jaypʼéel semanaʼob kíimsaʼak u archiduqueil Austriaeʼ, káaj u baʼateʼel u luʼumiloʼob Europa, kex maʼ u kʼáatoʼob kaʼachi. Le ka kʼáataʼab tiʼ u noj jalaʼachil Alemania baʼax úucheʼ, lubaʼan u yóol ka tu núukaj: «Kexiʼ wa yaan máax u yojleʼ».

Le jalaʼachoʼob káajs le baʼateloʼ maʼ tu tukloʼob wa bey kun tsʼoʼokoloʼ. Baʼaleʼ le soldadoʼob ku baʼateloʼob teʼ jooloʼob u panmajoʼoboʼ séeb úuchik u yilkoʼob u jaajil: pʼaʼatoʼob kʼaasil tumen u jalaʼachoʼob, tuʼusoʼob tumen u nuuktakil u religionoʼob yéetel traicionartaʼaboʼob tumen u generaloʼob. ¿Bix úuchik?

Le jalaʼachoʼoboʼ tu yaʼaloʼobeʼ le baʼateltáambaloʼ yaan u maʼalobkíintik yóokʼol kaab. U noj jalaʼachil Alemaniaeʼ tu yaʼalaj: «Táan k-baʼateʼel tu yoʼolal le jeetsʼelil yaantoʼonoʼ, u yich u meyaj k-taataʼob yéetel u herencia k-paalaloʼob». Woodrow Wilson, u presidenteil kaʼach Estados Unidoseʼ, utiaʼal u líiʼsaj u yóol le káajoʼ tu yaʼaleʼ le baʼateltáambaloʼ «yaan u maas maʼalobkíintik le yóokʼol kaab utiaʼal le democraciaoʼ». Teʼ Gran Bretaña xanoʼ tuklaʼabeʼ «le baʼateltáambalaʼ yaan u beetik u xuʼulul le baʼateltáambaloʼoboʼ». Baʼaleʼ ¡chéen tu tusubaʼob!

U nuuktakil le religionoʼoboʼ jach áantajnajoʼob teʼ baʼateltáambaloʼ. Junpʼéel libroeʼ tu yaʼalaj: «Le máaxoʼob unaj u kaʼanskoʼob kaʼach u Tʼaan Diosoʼ letiʼob túulchʼint máak utiaʼal ka táakpajak teʼ baʼateltáambaloʼ. Leloʼ tu beetaj u yantal pʼektajil tuláakal tuʼux» (The Columbia History of the World). Tu lugar u yáantajoʼob utiaʼal ka yanak jeetsʼelileʼ tu beetoʼob u maas pʼektikuba le máakoʼoboʼ. Le libro La historia del cristianismooʼ ku yaʼalik: «U nuuktakil le iglesiaʼoboʼ maʼ páajchaj u tsʼáaikoʼob Dios táaniliʼ yéetel yaʼab u téeneleʼ mix taakchaj u beetkoʼobiʼ, baʼaxeʼ chéen tuukulnajoʼob tiʼ u luʼumoʼob. Óoliʼ tuláakloʼobeʼ chéen u maas séebaʼanil tu kaxtoʼob. Tu yaʼaloʼobeʼ maʼ kʼaas u baʼateʼel juntúul cristiano yoʼolal u luʼumiʼ. Jejeláas religionoʼob ku yaʼalikubaʼob cristianoʼobeʼ tu yaʼaloʼob tiʼ le soldadoʼob ka u paklan kíimsubaʼob tu kʼaabaʼ u Salvadoroʼoboʼ».

Le generaloʼoboʼ tu yaʼaloʼobeʼ yaan u séeb ganartikoʼob le baʼateloʼ, baʼaleʼ maʼ bey úuchikiʼ. U millonesil soldadoʼobeʼ xáanchaj táan u muʼyajoʼob. Juntúul historiadoreʼ tu yaʼaleʼ le baʼax tu muʼyajtoʼoboʼ «maʼ xaaneʼ letiʼe baʼax maas kʼaas yéetel maas yaj tsʼoʼok u muʼyajtik máakoʼ». Kex tu yiloʼob tsʼoʼok u kíimil yaʼab soldadoʼobeʼ, le generaloʼoboʼ maʼ xuʼul u túuxtikoʼob u maasiliʼ. Le oʼolal yaʼab soldadoʼob líikʼoʼob tu contra u nuuktakiloʼob.

¿Bix kʼeʼexik u kuxtal máak tumen le baʼateltáambaloʼ? Junpʼéel libroeʼ tu chʼaʼchiʼitaj baʼax tu yaʼalaj juntúul úuchben soldado: «Le baʼateltáambaloʼ [...] tu kʼaskúuntaj u tuukul yéetel u modos junpʼéel generación». Yoʼolal le baʼateltáambaloʼ saʼat jujunpʼéel gobiernoʼob. Bey káajik xan u sen weʼekel kʼiʼikʼ way yóokʼol kaab jeʼex mix juntéen ilaʼakoʼ. Desde teʼ kʼiinoʼoboʼ suukchaj u yantal baʼateloʼob yéetel x-woʼokinoʼob tuláakal tuʼux.

¿Baʼaxten maas kʼaschaj yóokʼol kaab le ka tsʼoʼok le baʼateltáambaloʼ? ¿Chéen wa ka jáan úuchi? U núukil le kʼáatchiʼobaʼ jeʼel u yeʼesiktoʼon baʼax ku taal u kʼiineʼ.