He magahala ha Ioane ko e Papatiso, “ha ne talifaki e motu, mo e manamanatu oti ke he tau loto ha lautolu kia Ioane, po ke Keriso a ia?” (Luka 3:15) Ko e ha ne talifaki e tau Iutaia ke he Mesia ke hoko mai he mogoia? Loga e tau kakano.

He mole e fanau mai a Iesu, ne tu atu e agelu ke he tau leveki mamoe ne leveki he tau fuifui ha lautolu he fonua ne tata ki Petelehema.  Ne fakapuloa he agelu: “Ko e aho nai kua fanau ai ma mutolu ke he māga a Tavita, e Fakamoui, ko e Iki a ia ko e Keriso.” (Luka 2:8-11) He mole ai, ne kua fakalataha e agelu mo e “kau mai he lagi ne tokologa, kua fakaheke ke he Atua, kua pehe age, a Ko e fakahekeaga, ke he Atua ni ke he tau mena i luga muatua; mo e mafola ke he lalolagi, ko e finagalo fakaalofa ke he tau tagata.”​—Luka 2:13, 14.

Ko e fakailoaaga ia kua lauia lahi mooli e tau leveki mamoe fakatokolalo ia. Ne o atu agataha a lautolu ki Petelehema, ti magaaho ne moua e lautolu a Iosefa mo Maria mo e tama mukemuke ko Iesu, ne “fakailoa atu ai e lautolu e mena ne talahaua mai kia lautolu ke he tama ia.” Ti ko e fua, “ko lautolu oti ne logona, kua ofo a lautolu he tau mena ne talahaua mai kia lautolu he tau leveki mamoe.” (Luka 2:17, 18) Ko e talahauaga “ko lautolu oti ne logona” kua fakakite ai ne tutala e tau leveki mamoe ke he falu nakai ni ko Iosefa mo Maria hokoia. He magaaho ne liliu atu e tau leveki mamoe ki kaina, “ne nava mo e fakaheke ke he Atua, ha ko e tau mena oti ne fanogonogo ki ai mo e kitekite a lautolu ki ai, tuga ne talahaua mai kia lautolu.” (Luka 2:20) Ne nakai toka ni he tau leveki mamoe ki a lautolu e tau mena mitaki ne logona e lautolu hagaao ke he Keriso!

He magaaho ne tamai e Maria haana tama taane uluaki ki Ierusalema ki mua a Iehova ke tuga ne poaki he Fakatufono faka-Mose, ko e perofeta fifine ko Ana ne “fakaaue atu ke he Iki, mo e vagavagahau kia ia ke he tau tagata oti kana ne talifaki ke he [lukutoto] i Ierusalema.”  (Luka 2:36-38; Esoto 13:12) Ko e tala ke he hoko maiaga he Mesia kua fakatumau ke fakapuloa.

Magaaho fakamui, “ko e tau makoi mai he fahi uta kua hohoko mai ki Ierusalema kua pehē mai, Po ko fe a ia ne fanau mai ko e patuiki he tau tagata Iutaia? ha ko e mena kitia e mautolu hana fetu ke he fahi uta, kua o mai ai a mautolu ke hufeilo kia ia.” (Mata. 2:1, 2) He logona e mena nei, ko e “patuiki ko Herota, ati fakaatukehe ai a ia katoa foki mo Ierusalema  oti fakalataha mo ia. Ati fakapotopoto ai e ia e tau ekepoa ne mua oti, mo e tau tohikupu he motu, kua hūhu age kia lautolu, po ko fe ka fanau ai e Keriso.”  (Mata. 2:3, 4) Ti kua tokologa e tau tagata ne iloa: Kua hoko mai e Mesia anoiha! b

Ia Luka 3:15, ne fatiaki he vala fakamua, ne fakakite kua manatu falu Iutaia liga ko Ioane Papatiso ko e Keriso. Pete ia, ne fakahako e Ioane e manatu ia mo e tau kupu: “Ko ia ka mui mai kia au, ne homo atu a ia ia au, nakai aoga au ke uta fano hana tau afialoalohui; ko ia haia ke papatiso a mutolu ke he Agaga Tapu mo e afi.” (Mata. 3:11) Ko e tau kupu loto molū ia ha Ioane kua nakai mahala ke omoi e talifaki ke he Mesia.

Kua fuafua kia he tau Iutaia he senetenari fakamua e magaaho he hauaga he Mesia ne fakavē ke he perofetaaga he 70 e vahā tapu ne fakamau ia Tanielu 9:24-27? Pete he liga maeke ke pihia, ka kua nakai fakamooli katoatoa ai. Kua loga e tau fakamaamaaga ne fekehekeheaki ke he 70 e vahā tapu he magahala ha Iesu, mo e nakai fai ne tata ke he ha tautolu a maamaaga he vahā nei. c

Ko e Essenes, ko e vahega lotu Iutaia ne talahaua, ne fakaako ko e ua e Mesia ka kitia ke he matahiku he 490 e tau, ka e nakai mahino ai a tautolu na fakavē nakai he Essenes e fuafuaaga ha lautolu ke he perofetaaga ha Tanielu. Pete ni he taute pihia e lautolu, kua uka lahi ke maama ko e laulahi he tau Iutaia kua fakaohooho he tau fakapapahiaga he matakau fufū pihia.

He senetenari ke uaaki V.N., falu Iutaia ne talitonu ko e 70 e vahā tapu kua putoia e magahala he moumouaga he faituga fakamua he 607 F.V.N ke he moumouaga he faituga ke uaaki he 70 V.N., ka e fakamatutaki he falu e fakamooliaga he perofetaaga ke he tau Makapi he magahala he senetenari ke uaaki F.V.N. Ti nakai fai talahauaga mahino ai ko e totou fēfē e 70 e vahā tapu.

Kaeke kua hako e maamaaga he magaaho he 70 e vahā tapu he senetenari fakamua V.N., to manatu ai ko e tau aposetolo mo e falu Kerisiano he senetenari fakamua to hagaao ki ai ko e fakamooliaga kua hoko mai e Mesia ne mavehe he magaaho tonu ko ia ko Iesu Keriso. Ka kua nakai fai fakamooliaga na taute pihia he tau Kerisiano fakamua atu.

Taha fakamaamaaga foki kua aoga ke mailoga. Ko e tau tagata tohia Evagelia ne fa fakakite e tau perofetaaga i loto he tau Tohiaga Tapu Heperu ne kua fakamooli ia Iesu Keriso. (Mata. 1:22, 23; 2:13-15; 4:13-16) Ka e nakai fai ia lautolu ia ne fakamatutaki e hauaga ha Iesu ke he lalolagi mo e perofetaaga he 70 e vahā tapu.

Ke fakaoti aki: Nakai maeke ia tautolu ke talahau katoatoa ko e tau tagata he vahā ha Iesu kua hako e maamaaga ke he perofetaaga he 70 e vahā tapu. Pete ia, ko e tau tagata tohia Evagelia ne foaki mai falu kakano aoga ati “talifaki” e tau tagata ke he Mesia.