I aso o Ioane te Papatiso, “ne ‵nofo fakatali‵tali eiloa a tino i aso konā ki te Keliso kae ne ma‵natu aka latou i olotou loto e uiga ki a Ioane, “E mata, ko ia tenei te Keliso?” (Luka 3:15) Kaia ne fakamoe‵moe ei te kau Iutaia ke sae mai te Mesia i te taimi tenā? E uke a pogai.

Mai tua o te fanauga a Iesu, ne fakasae atu te agelu a Ieova ki tausi mamoe kolā e leoleo olotou lafu mamoe i tafa o Peteleema. (1) Ne fai atu te agelu: “Ko oti ne fanau mai ki a koutou i te aso tenei se Fakaola, telā ko Keliso te Aliki, i te fa‵kai o Tavita.” (Luka 2:8-11) Mai tua i ei, ne ‵kau fakatasi atu ki te agelu se “kautau o te lagi e se lausia, o tavae “atu ki te Atua kae fai atu: * ‘Ke vikia te Atua telā e nofo i koga ma‵luga, kae ke i luga i tino kolā e fiafia a ia ki ei a te filemu i te lalolagi.’”​—Luka 2:13, 14.

E mautinoa me ne aoga ‵ki eiloa te faka‵pulaga tenā ki tausi mamoe loto mau‵lalo konā. Ne olo fakavave latou ki Peteleema, kae i te mauaga ne latou a Iosefa mo Malia mo te pepe ko Iesu, “fakaasi atu ei ne latou a pati kolā ko oti ne fai atu ki a latou e uiga ki te tamaliki tenei.” Kae ko te ikuga, “ko latou katoa kolā ne lagona ne latou ne ofo i mea kolā ne fai atu ne tausi mamoe konā.” (Luka 2:17, 18) E fakaasi mai i te fakamunaga “ko latou katoa kolā ne lagona ne latou” me i tausi mamoe ne fai‵pati atu ki nisi tino i tafa o Iosefa mo Malia. Kae i te ‵toe ‵fokiga a tausi mamoe, ne tumau eiloa latou i te “‵viki kae tavae atu ki te Atua ona ko mea katoa kolā ne lagona kae lavea ne latou, e pelā eiloa mo mea ne fakailoa atu ki a latou.” (Luka 2:20) E mautinoa me ne seki ‵nofo fua mo tausi mamoe konā a mea ‵lei kolā ne lagona ne latou e uiga ki te Keliso!

I te taimi ne aumai ei ne Malia a tena toekimua tagata ki Ielusalema ko te mea ke tuku atu ki a Ieova e pelā mo te manakoga o te Tulafono a Mose, kae ko te pelofeta fafine ko Ana ne “kamata o siki tena fakafetai ki te Atua kae faipati atu e uiga ki te tamaliki ki tino katoa kolā e fakatali‵tali ki te fakasaolotoga o Ielusalema.” (2) (Luka 2:36-38; Eso. 13:12) Tela la, ne tumau eiloa o salalau atu a tala o te saemaiga o te Mesia.

Fakamuli ifo, “ne olo atu ei ki Ielusalema a tino iloilo fetū mai te Saegala, kae fai atu: ‘Tefea te tupu o Iutaia telā ko oti ne fanau mai? Me ne lavea ne matou tena fetū a koi ‵nofo atu matou i te feitu ki te Saegala, kae ko o‵mai nei matou o ifo ki a ia.’” (Mata. 2:1, 2) I te logoga a te tupu ko Helota i te mea tenei, “ne  manavase valevale a ia e pelā foki mo tino katoa i Ielusalema. Ne fakamaopoopo ne ia a faitaulaga ‵sili fakatasi mo failautusi kae fesili atu me tefea te koga e ‵tau o fanau i ei te Keliso.” (3) (Mata. 2:3, 4) Tela la, e tokouke a tino ne fakailoa ki ei: Ko oko mai te Mesia o te taimi mai mua! *

E fakaasi mai i te Luka 3:15 telā ne siki muamua mai, me ne ma‵natu aka a nisi tino Iutaia me kāti a Ioane te Papatiso ko te Keliso. E ui i ei, ne faka‵tonu aka ne Ioane a te manatu tenā i pati, konei: “Kae ko Ia telā e vau mai i oku tua e sili atu i a au, e se ‵tau o tapale ne au ana taka. Ko Ia la tenā ka papatiso ne ia koutou ki te agaga tapu mo te afi.” (Mata. 3:11) A te faipatiga loto maulalo a Ioane ne seki fakamāmā i ei a te nofo fakatalitali ki te Mesia.

E mata, ne fakavae a te fakagaluegaga ne tino Iutaia i te senitenali muamua a te oko mai o te Mesia ki te valoaga o te 70 vaiaso telā ne tusi i te Tanielu 9:24-27? E ui eiloa e se mafai ne tatou o faka‵se a te mea tenā, e se mafai o fakamautinoa aka. Ona ko te uke o malamalama e uiga ki te 70 vaiaso ne fe‵paki i aso o Iesu, kae seai eiloa se malamalama e tai fakapilipili mai ki ‵tou malamalama i aso nei. *

Ne akoako mai ne te Essenes, se potukau fakalotu Iutaia me e lua a Mesia ka ‵sae mai i te fakaotiga o te 490 tausaga, kae e se mautinoa i a tatou me ne fakavae te lotou galuega ki te valoaga a Tanielu. Kafai foki ne fai ne latou, se mea faigata ke mafau‵fau tatou me ne talia pefea ne tino Iutaia ke fakamalosigina latou ne te fakasologa o taimi a se potukau penā.

I te lua senitenali T.A., e tali‵tonu a nisi tino Iutaia me ne aofia i te 70 vaiaso a te vaitaimi mai te fakamaofaga o te faletapu muamua i te 607 T.L.M. ke oko ki te fakamaofaga o te lua o faletapu i te 70 T.A., kae ne tuku fakatasi ne nisi tino a te fakataunuga o te valoaga mo te vaitaimi o te Maccabean i te lua senitenali T.L.M. Tela la, e seai se fakaikuga mautinoa me e ‵tau o lau aka pefea a te 70 vaiaso.

Moi fai ne tonu te malamalama i te lauga o te 70 vaiaso i te senitenali muamua T.A., kāti ko mafaufau aka se tino me ne ‵tau o fakasino atu a apositolo mo Kelisiano i te senitenali muamua ki ei e pelā me se fakamaoniga me ne oko tonu mai te Mesia telā ne folafola mai i te taimi tonu i te foitino o Iesu Keliso. E ui i ei, e seai se fakamaoniga me ne fai penā a Kelisiano mua.

A te suā pogai e seai eiloa se aoga. Ne masani o fai mai a tino tusitala o tusi Evagelia i nisi valoaga i Tusitusiga faka-Epelu ne fakataunu i a Iesu Keliso. (Mata. 1:22, 23; 2:13-15; 4:13-16) Kae seai eiloa se tino i a latou ne ‵soko tasi ne ia te sae mai o Iesu i te lalolagi mo te valoaga o te 70 vaiaso.

I se fakamatalaga toetoe, e se mafai o fakamautinoa aka ne tatou me ko tino i aso o Iesu ne malamalama tonu i te valoaga o te 70 vaiaso io me ikai. E ui i ei, e tuku mai i te Tusi Tapu a nisi pogai ‵lei ne “‵nofo fakatali‵tali” ei a tino ki te Mesia.