1. Nso uwụtn̄kpọ ke Jesus ekenịm ọnọ nnyịn?

JESUS ama esinen̄ede awa idem anam uduak Abasi ke ini enye okodude ke isọn̄. Ndinam uduak Abasi ekedi ebeiso n̄kpọ ke uwem esie. (John 5:30) Enye ndikanam akpanikọ nnọ Abasi tutu esịm ini emi ẹkewotde enye ke eto ndutụhọ owụt ke enye ama enyịme ndinam n̄kpọ ekededi ke ntak uduak Abasi.—Phil. 2:8.

2. Didie ke ikeme ndiwụt ke imenyene edu n̄waidem, ndien ntak emi ikpenyenede edu emi?

² Sia idide mme anditiene Jesus, ana nnyịn n̄ko inyene edu n̄waidem. Nso ke ndinyene edu n̄waidem ọwọrọ? Ọwọrọ ndiyak n̄kpọ atak nnyịn man ikeme ndin̄wam mbon en̄wen. Ntem, ẹkeme ndidọhọ ke owo emi enyenede edu emi idịghe ibụk. (Kot Matthew 16:24.) Edu emi ayanam ikeme ndikere mban̄a mbon en̄wen n̄ko, utu ke ndikere mban̄a idem nnyịn kpọt. (Phil. 2:3, 4) Ke nditịm ntịn̄, Jesus ọkọdọhọ ke edu n̄waidem edi ata akpan n̄kpọ ke utuakibuot nnyịn. Didie ke edi ntre? Ata ima esinam owo awa idem, ndien ima ke ẹda ẹdiọn̄ọ ata mbet Jesus. (John 13:34, 35) Kere ban̄a akpakịp edidiọn̄ emi inyenede ke ntak emi nditọete nnyịn ke ofụri ererimbot ẹnyịmede ndiwa idem nnọ kiet eken!

3. Nso ikeme ndinam nnyịn ikûnen̄ede unyene edu n̄waidem?

 ³ Edi imenyene asua emi ekemede ndinam nnyịn ikûnen̄ede unyene edu n̄waidem. Asua oro edi ibụk emi esịnede-sịne nnyịn ke idem. Kere nte Adam ye Eve ẹkewụtde ke mmimọ idi ibụk ke ini mmọ ẹkekerede ẹban̄a idemmọ kpọt. Ibụk akanam Eve oyom nditie nte Abasi. Ibụk okonyụn̄ anam ebe esie ama enye akan Abasi. (Gen. 3:5, 6) Ke Devil ama akanam Adam ye Eve ẹkpọn̄ ata Abasi, enye ama aka iso odomo ndinam ediwak owo ẹkere ẹban̄a idemmọ kpọt. Enye ama akam odomo ndinam Jesus ekere aban̄a idemesie kpọt. (Matt. 4:1-9) Mfịn, Satan esitụn ata ediwak owo usụn̄, anam mmọ ẹnam mme n̄kpọ emi ẹwụtde ke mmọ ẹkere ẹban̄a idemmọ kpọt. Edieke nnyịn mîkpemeke idem, imekeme nditiene mbon ererimbot emi n̄kere mban̄a idem nnyịn kpọt.—Eph. 2:2.

4. (a) Ndi imekeme nditre ibụk ofụri ofụri idahaemi? Nam an̄wan̄a. (b) Mme mbụme ewe ke iyom ndibọrọ ke ibuotikọ emi?

⁴ Ẹkeme ndimen ibụk ndomo ye n̄karafan̄. Edieke mmọn̄ otụkde ukwak, enye ekeme nditọn̄ọ nta n̄karafan̄. Se ikam idiọkde ikan edi ndiyak n̄karafan̄ oro atara. Enye ekeme ndita ukwak oro mbiat. Kpasụk ntre n̄ko, sia nnyịn mîdịghe mfọnmma idahaemi, mînyụn̄ ikemeke nditre ibụk ofụri ofụri, ana inen̄ede ikpeme. Mîdịghe ntre, nnyịn idinyeneke edu n̄waidem aba. (1 Cor. 9:26, 27) Ikpasan̄a didie ifiọk m̀mê imọtọn̄ọ ndibụk ibụk? Nso ke ikpanam man inen̄ede inyene edu n̄waidem?

5. (a) Didie ke Bible ebiet ukụtiso? (Se akpa ndise ibuotikọ emi.) (b) Nso ke nnyịn mîkpanamke ke ini iyomde ndise m̀mê imọtọn̄ọ ndibụk ibụk?

⁵ Kpa nte esidade ukụtiso ese idemfo, emekeme n̄ko ndida Bible nse nte uwem fo etiede nnyụn̄ nnen̄ede se ikwan̄ade. (Kot James 1:22-25.) Edi ukụtiso edinen̄ede inyene ufọn inọ nnyịn edieke isede enye nte akpanade ise. Ke uwụtn̄kpọ, edieke nnyịn mîtịmke ise ukụtiso edi itopde-top enyịn ise, nnyịn idikemeke ndikụt n̄kpri n̄kpri n̄kpọ emi akpanade inen̄ede. Mîdịghe edieke idade ke mben ukụtiso ise ukụtiso, ekeme ndidi idikụt owo en̄wen. Ntre n̄ko, edieke iyomde ndida Bible nse m̀mê imọtọn̄ọ ndibụk ibụk, inaha ikot Bible enyọn̄ enyọn̄, m̀mê ndikot nyom ndudue mbon en̄wen.

6. Didie ke ikeme ‘ndisọn̄ọ nyịre’ ke mfọnmma ibet?

⁶ Ke uwụtn̄kpọ, imekeme ndikot Ikọ Abasi kpukpru usen, edi isụk ifiọkke ke imọtọn̄ọ ndibụk ibụk. Nso ikpanam emi etịbe? Fiak kere ban̄a uwụtn̄kpọ oro James ọkọnọde aban̄a ukụtiso. Idịghe nte ke owo oro iketịn̄ke enyịn ise idemesie. James ọkọdọhọ ke owo oro ama ‘ese idemesie.’ Ikọ Greek oro ẹkabarede ‘ese’ ke itien̄wed emi ọwọrọ nditịn̄ enyịn ndụn̄ọde n̄kpọ. Ntre, nso ikedi mfịna owo oro? James ọdọhọ ete: “[Enye] adaha ndien kpa idaha oro efre orụk owo eke enye edide.” Mfịna esie ekedi ke enye ama adaha ọkpọn̄ ukụtiso oro, inamke n̄kpọ iban̄a se enye okokụtde. Edi owo emi anamde Ikọ Abasi ‘owụk enyịn ese mfọnmma ibet’ onyụn̄ ‘ọsọn̄ọ eyịre ke enye.’ Owo emi ikpọn̄ke mfọnmma ibet emi odude ke Ikọ Abasi, edi ọsọn̄ọ ada anam se Bible ekpepde. Jesus ama etịn̄ ukem n̄kpọ emi ke ini enye ọkọdọhọde ete: “Edieke ikọ mi odude ye mbufo, mbufo ẹdi mbet mi ke akpanikọ.”—John 8:31.

7. Didie ke ikeme ndida Bible nse m̀mê imọtọn̄ọ ndibụk ibụk?

⁷ Ntem, akpa n̄kpọ oro akpanamde man okûbụk ibụk edi nditịn̄ enyịn n̄kot Ikọ Abasi. Ndinam emi ayanam ọfiọk ebiet emi oyomde ọnọ ntịn̄enyịn ke  uwem fo. Edi udutreke do. Nam ndun̄ọde. Ke ini okotde mbụk Bible, da nte ke ama etiene odu ke ini se ẹbụkde do eketịbede, nyụn̄ bụp idemfo ete: ‘Ekpedi ami ke n̄kpọ emi eketịbe ọnọ, nso ke n̄kpakanam? Ndi n̄kpakanam nnennen n̄kpọ?’ Ke ama eketie ekere se okotde, ata akpan n̄kpọ edi ndinam se ekpepde. (Matt. 7:24, 25) Yak ise nte mbụk Edidem Saul ye eke apostle Peter ẹkemede ndin̄wam nnyịn ika iso inyene edu n̄waidem.

8. Saul eketie didie ke ini enye ọkọtọn̄ọde ukara?

⁸ Se iketịbede inọ Edidem Saul emi akakarade Israel owụt nte ibụk ekemede ndinam nnyịn ikûnyene aba edu n̄waidem. Saul ama enen̄ede osụhọde idem ke ini Abasi ekemekde enye edidem. (1 Sam. 9:21) Enye ikọnọhọ nditọ Israel emi ẹketịn̄de idiọk ẹban̄a ukara esie ufen, kpa ye edide enye ama enyene unen ndikpanam emi sia Abasi ekemek enye. (1 Sam. 10:27) Edidem Saul ama osụhọde idem ayak spirit Abasi ada enye usụn̄ ke ini akakade akan̄wana ye mbon Ammon onyụn̄ akan mmọ. Sia enye mîkekereke iban̄a idemesie ikaha, enye ama otoro Jehovah ke ndikan̄wam imọ ikan.—1 Sam. 11:6, 11-13.

9. Saul akasan̄a didie ọtọn̄ọ ndikere mban̄a idemesie n̄kaha?

⁹ Nte ini akakade, Saul ama ọtọn̄ọ nditan̄ idem onyụn̄ ekere aban̄a idemesie akaha. Mme edu emi ẹketọn̄ọ sụn̄sụn̄ nte n̄karafan̄. Ke ini enye akakande mbon Amalek ke ekọn̄, enye akanam se enye amade utu ke ndikop uyo Jehovah. Saul ama obụme mme n̄kpọ emi Jehovah ọkọdọhọde ẹsobo. Enye ama atan̄ idem obot n̄kpọ editi ọnọ idemesie. (1 Sam. 15:3, 9, 12) Ke ini prọfet Samuel ọkọdọhọde Saul ke Jehovah imaha se enye anamde oro, Saul ama odomo ndinyan̄a idem. Enye ama ọdọhọ ke ima inam se Abasi ọkọdọn̄de imọ—asiak mme n̄kpọ oro enye akanamde, onyụn̄ ọduọhọ mbon en̄wen ke se enye mîkanamke. (1 Sam. 15:16-21) Ke adianade do, ntan̄idem ama anam Saul ekere aban̄a nte mbon en̄wen ẹdisede imọ, utu ke ndiyom ndinem Abasi esịt. (1 Sam. 15:30) Didie ke ikeme ndida mbụk emi nte ukụtiso nse idem nnyịn man ika iso inyene edu n̄waidem?

10, 11. (a) Nso ke mbụk Saul ekpep nnyịn aban̄a ndika iso nnyene edu n̄waidem? (b) Nso ke ikpanam man ikûtie nte Saul?

¹⁰ Akpa kan̄a, mbụk Saul ekpep nnyịn ke ifọnke ida idem ke n̄kpọ ikaha. Inaha ikere ke sia ima ikananam n̄waidem, ke iyaka iso inam. (1 Tim. 4:10) N̄kọ emeti ke Saul ama anam ọfọn ke nsonso oro, ndien ke Abasi ama ọdiọn̄ enye. Edi enye ama ọtọn̄ọ ndikere mban̄a idemesie n̄kaha nte ini akakade. Ke akpatre, Jehovah ama esịn enye ke ntak nsọn̄ibuot esie.

¹¹ Ọyọhọ iba, ikpanaha ifri obukpon̄ ke se inamde ọfọn, edi ikịbi ikọn̄ ifụk mme n̄kpọ oro nnyịn mînamke ọfọn. Emi ekpetie nte ndise obufa ọfọn̄ nnyịn ke ukụtiso, edi isehe mbat emi eyerede nnyịn ke iso. Ekeme ndidi nnyịn iditan̄ke idem nte Saul, edi ana inen̄ede ikpeme mbak idinam n̄kpọ ekededi emi edinamde nnyịn ibiet enye. Ke ini ẹnọde nnyịn item, ikpanaha itịn̄ ikọ iyom ndinyan̄a idem, inam nte ke se ikanamde inen̄ekede idiọk, m̀mê imen idori owo en̄wen. Utu ke nditie nte Saul, akpakam ọfọn inyịme ndibọ item.—Kot Psalm 141:5.

12. Didie ke edu n̄waidem ekeme ndin̄wam nnyịn edieke inamde akamba idiọkn̄kpọ?

¹² Edi nso ke ikpanam edieke inamde akamba idiọkn̄kpọ? Saul ikoyomke mme owo ẹdiọn̄ọ ke imanam idiọkn̄kpọ,  ndien oro ikayakke enye akabade esịt. Edi ndinyịme ndiwa idem ayanam ifre iban̄a bụt inyụn̄ ika ibịne mbiowo man ẹn̄wam nnyịn. (N̄ke 28:13; Jas. 5:14-16) Ke uwụtn̄kpọ, eyenete kiet ọkọtọn̄ọ ndise ndise idan̄ ke ini enye ekedide isua 12, onyụn̄ aka iso ese ebe isua 10. Enye ọdọhọ ete: “Ama ọsọn̄ nditịn̄ nnọ n̄wan mi ye mbiowo. Edi ke mma n̄ketịn̄ nnọ mmọ, eketie nte ẹbiomode mi ndodobi mbiomo. Esịt ikenemke ndusụk ufan mi ke ini ẹketọtde ke ndịghe aba asan̄autom unamutom. Eketie mmọ nte ke mmesuene mmimọ. Edi mmọfiọk ke Jehovah ama se nnamde nnọ enye idahaemi akan se n̄kesinamde ke ini n̄kesisede ndise idan̄, ndien se ibehede mi ikan edi nte Jehovah esede mi.”

13, 14. Didie ke Peter okowụt ke ikere iban̄a idem imọ kpọt?

¹³ Apostle Peter ama ayak n̄kpọ atak enye ke ini Jesus ọkọnọde enye ukpep. (Luke 5:3-11) Edi emi iwọrọke ke enye ikesikereke iban̄a idemesie ikaha ndusụk ini. Ke uwụtn̄kpọ, esịt ama ayat enye ke ini apostle James ye John ẹkedọhọde Jesus ọnọ mmimọ ikpọ itie ke Obio Ubọn̄ Abasi. Ekeme ndidi Peter ekekere ke imọ ikpakam inyene utọ itie oro sia Jesus ama ọnọnọ imọ akamba ifetutom. (Matt. 16:18, 19) Edi Jesus ama ọnọ James, John, Peter, ye mme apostle eken item ete ke ikpanaha mmọ ẹkere ẹban̄a idemmọ kpọt m̀mê ẹyom ‘ndikara’ nditọete mmọ.—Mark 10:35-45.

¹⁴ Idem ke Jesus ama ọkọnọ Peter item, ama enyene mme ini emi Peter okosụk ekerede aban̄a idemesie kpọt. Ke ini Jesus ọkọdọhọde mme apostle esie ke mmọ ẹyefehe ẹkpọn̄ imọ, Peter ama anam nte imọfọn ikan mme apostle eken, ọdọhọ ke idem ọkpọkọm mmọ ẹdọduọn̄ọ ke imọ ididuọhọ. (Matt. 26:31-33) Ufọn ikodụhe enye ndinam inua sia kpa okoneyo oro ke enye akakan̄ Jesus utịm ikata. Enye okodomo ndinyan̄a idemesie utu ke ndiwa idem.—Matt. 26:69-75.

15. Ntak emi uwụtn̄kpọ Peter ọsọn̄ọde nnyịn idem?

¹⁵ Kpa ye oro Peter akanamde ndudue,  uwụtn̄kpọ esie ekeme ndisọn̄ọ nnyịn idem. Enye ama esịn ukeme, edisana spirit Abasi ama onyụn̄ an̄wam enye okûkere uban̄a idemesie kpọt. Nte ini akakade, enye ama owụt ke imenyene mfara ke idem ye ima. (Gal. 5:22, 23) Enye ama ọyọ mme idomo emi ẹkponide ẹkan mbon oro ẹkenamde enye ọduọ. Enye ama osụhọde idem ke ini apostle Paul akasuade ọnọ enye ke eferife. (Gal. 2:11-14) Ke Paul ama akasua ọnọ enye, enye ikesịnke Paul ke esịt, ikere ke enye esuene imọ ke eferife. Enye ama aka iso owụt ke imama Paul. (2 Pet. 3:15) Uwụtn̄kpọ Peter ekeme ndin̄wam nnyịn inyene edu n̄waidem.

16. Didie ke ikeme ndiwụt ke imenyene edu n̄waidem ke ini n̄kpọ emi nnyịn mîmaha etịbede?

¹⁶ Kere nte esinamde n̄kpọ ke ini n̄kpọ emi mûmaha etịbede. Ke ini ẹkesịnde Peter ye mme apostle eken ke ufọk-n̄kpọkọbi ẹnyụn̄ ẹmiade mmọ ke ntak emi ẹkekwọrọde ikọ, mmọ ẹma ẹdat esịt ‘koro ẹbatde ẹte mmimọ imodot ndibọ esuene ke ntak enyịn̄ Jesus.’ (Utom 5:41) Afo n̄ko emekeme ndida ukọbọ nte ifet ndikpebe Peter nnyụn̄ nyak n̄kpọ atak fi nte Jesus akayakde. (Kot 1 Peter 2:20, 21.) Edu emi ekeme n̄ko ndin̄wam fi edieke mbiowo ẹtụnọde fi. Kpebe Peter utu ke ndiyat esịt.—Eccl. 7:9.

17, 18. (a) Nso ke oyom ibụp idem nnyịn iban̄a se ikebierede ndinam nnọ Abasi? (b) Nso ke ikpanam edieke ikụtde ke imọtọn̄ọ ndikere mban̄a idem nnyịn n̄kaha?

¹⁷ Uwụtn̄kpọ Peter ekeme n̄ko ndin̄wam fi ebiere nte edinamde n̄kpọ Abasi. Ekeme ndiyom ayak n̄kpọ atak fi man ekeme ndinam se ekebierede. Edi kpeme mbak udunam mme n̄kpọ emi ke ntak emi oyomde uwọrọiso. Bụp idemfo ete, ‘Nso inam nyom ndisịn idem nnam n̄kpọ Jehovah? Ndi edi man mbon en̄wen ẹtoro mi, m̀mê man n̄kara mbon en̄wen nte James ye John ẹkeyomde?’

¹⁸ Edieke okụtde ke ọmọtọn̄ọ ndikere mban̄a idemfo n̄kaha, ben̄e Jehovah an̄wam fi okpụhọde; kere ban̄a ndinọ Abasi ubọn̄ utu ke ndikere mban̄a idemfo. (Ps. 86:11) Emekeme n̄ko ndibiere ndinam mme n̄kpọ emi mîdinamke fi ọwọrọ iso. Ke uwụtn̄kpọ, emekeme ndinen̄ede ndomo ndinyene mbun̄wụm spirit emi ọsọn̄de fi ndinyene. Mîdịghe, edieke edide emesinen̄ede etịm idem man anam se ẹkenọde fi anam ke mbono esop edi umaha ndisitiene nnam Ufọkmbono Obio Ubọn̄ asana, emekeme ndinam item emi ẹnọde ke Rome 12:16.—Kot.

19. Nso ke ikpanam mbak idem edimem nnyịn edieke Ikọ Abasi owụtde nnyịn mme n̄kpọ emi nnyịn mînamke ọfọn?

¹⁹ Ke ini itịn̄de enyịn ida Ikọ Abasi, emi etiede nte ukụtiso, ise idem nnyịn inyụn̄ ikụtde mme n̄kpọ emi nnyịn mînamke ọfọn, m̀mê mme n̄kpọ emi ẹwụtde ke imekere iban̄a idem nnyịn ikaha, idem ekeme ndimem nnyịn. Edieke emi etịbede ọnọ fi, ti anam Ikọ Abasi oro ke uwụtn̄kpọ James. James itịn̄ke adan̄a nte owo oro ọkọsọpde enen̄ede mfịna oro enye okokụtde ke idemesie, inyụn̄ itịn̄ke m̀mê enye ama akam ekeme ndinen̄ede ofụri se enye okokụtde, edi ọdọhọ ke enye ama ‘aka iso ọsọn̄ọ eyịre ke mfọnmma ibet.’ (Jas. 1:25) Owo oro ama eti se enye okokụtde ke ukụtiso onyụn̄ aka iso anam n̄kpọ man enen̄ede se enye okokụtde oro. Kûkere ke okwo okụre; ti ke idụhe eke ọfọnde ama. (Kot Ecclesiastes 7:20.) Ka iso sọn̄ọ yịre ke mfọnmma ibet, nyụn̄ nam n̄kpọ man aka iso enyene edu n̄waidem. Jehovah eben̄e idem ndin̄wam fi kpa nte an̄wamde ata ediwak nditọete fo emi ẹnyụn̄ ẹdide mme anana-mfọnmma owo, edi emi Abasi amade onyụn̄ ọdiọn̄de.