1, 2. (a) Nemene la itre itre jole me itre hnyinge nyine troa qëmeke kow hnene la itre hnepe lapa? (b) Nemene la aqane tro la itre keme me thine me itre kuku a hnëkë thatraqane la itre jole ka traqa koi angatr?

TRO lai a ajolëne la hni epun e tro epuni a öhne laka, ame lo keme me thine i epuni ekö ka egöcatr, nge ka ketre mele kö, tre, jole hë koi nyidroti enehila troa mele cas. Maine jë, epuni a drenge ka hape, hna kei hnei thine i epuni maine keme i epun matre xecie hë la ketre june itrepë, maine pena thatre hë nyidroti koilo, maine hna patr, maine pena hna öhne thene la ketre e nyidro la ketre mec ka tru. Ame ngöne la ketre götran, jole catre kowe la itre qatre troa kapa la aqane mele celë, tune la itre sine mec, maine itre xa ewekë ju kö ka nyifegone la hnei angatre hna atreine kuca. (Iobu 14:1) Nemene la nyine tro epuni a kuca matre troa xatua angatr? Nemene la itre ixatua hna hnëkëne thatraqai angatr?

² Hna qaja hnene la ketre tus qaathei mus ngöne ëternet göi itre ixatua hna hnëkëne thatraqane la itre qatr ka hape, ngacama tha ka hmaloi kö troa ithanatane la itre jole hna cile kow hnene la itre qatr, ngo ka lolo catre troa canga ithanatane itre ej hnene la itre hnepe lapa. Kolo hi lai a hnëkë angatre matre tro angatr a axeciëne hnyawa elanyi la itre mekune e traqa ju thele aqane troa inyië. Nyipi ewekë tro sa atre hnyawa ka hape, pëkö ka atreine troa neëne la itre jole ka troa traqa kowe la qatr. Celë hi kepine matre ka nyipi ewekë tro la hnepe lapa a canga  hnëkë hnyawa thatraqane lai. Nemene la aqane tro la itre atrene la hnepe lapa a ce huliwa matre troa ce axeciëne la itre mekune ka tru?

3. Nemene la nyine tro la itre hnepe lapa a kuca e traqa ju aja ixatua hnene la itre keme me thine ka qatre hë? (Wange ju la pane iatr.)

³ Troa traqa la ijine troa thatreine hnene la itre keme me thin troa mele cas, nge ijine angatr a aja ixatua. (E jë la Ate Cainöj 12:1-7.) E traqa ju elanyi la ewekë cili, loi e tro la itre keme me thin me itre kuku a ce axeciëne la aqane ithupë ka ijij, memine la nyine tro angatre a kuca. Loi e troa icasikeu hnene la hnepe lapa me ce ithanatane la aqane troa hamëne la ixatua cili, memine la aqane tro asë hi la itre atren a ce huliwa. Loi e tro asë hi angatre a ce ithanatane la nyine troa kuca, me ifekeune hnyawa la itre mekun. Tro pala kö la itre keme me thin a mele casi kö? * Ce ithanatane jë la hna troa kuca hnene la isa atrene la hnepe lapa, matre troa hamëne kowe la keme me thin la ixatua ka ijij. (Ite edomë 24:6) Ame itre xan, ijiji tro angatre a hamë ixatua e nöjei drai, nge ame itre xan, troa hamë mani göi troa nyithupene drösinöe me droketre. Tro la nöjei atrene la hnepe lapa a atre hnyawa la isa huliwa nyine tro angatr a kuca, nge e qea ha, troa saze la itre hnëqa i angatr, nge tro fe a ithöeënekeune la itre huliwa nyine troa kuca.

4. Ame la kola traqa la itre jol, troa thele ixatua thei drei hnene la itre atrene la hnepe lapa?

⁴ Ame la epuni a ithupë, tre loi e tro epuni a atrepengöne la meci ka eje thene la keme maine thine i epun. Matre atre hi së ka hape, troa ngazo catre la meci cili elany, thele jë troa atre la itre ewekë ka ijije nyine troa canga kuca. (Ite edomë 1:5) Wange ju la itre biero i mus ngöne la nöje i epuni thatraqane la itre qatr. Thele jë e cili la itre ixatua ka ijije kowe la itre keme me thine i epuni göi aqane troa thupë angatre hnyawa, matre troa ahmaloeë epun. Ame la epuni a mekune la itre ewekë cili, tre, kola jole la mekune me hni epun, nge tha nyipi trotrohnine kö epuni la itre jole cili. Haawe, loi e tro epuni a ce thawa la itre ewekë ka ahacene la hni epuni memine la ketre enehmu i epun. Ame la ka sisitria catr, tre, ene la troa fe la hni epuni koi Iehova. Tro Nyidrëti lai a hamë epuni la tingetinge matre atreine epuni troa melëne la nöjei jole ka traqa koi epun.—Sal. 55:22; Ite edomë 24:10; Fil. 4:6, 7.

5. Pine nemene matre ka loi e troa canga thele troa atrepengöne la itre ixatua hna hnëkëne thatraqane la itre qatre ka lapa fë sine mec?

⁵ Loi e tro la itre qatr me itre hnepe lapa a canga thele troa atrepengöne la itre ixatua ka ijije thatraqane la itre kucakuca i angatr. Loi e tro angatr a wange la ka loi, ene la troa mele thei itre kuku, maine pena troa lapa ngöne la itre hnalapa hna hnëkëne thatraqane la itre qatr, maine itre xa ixatua ju kö. Hane hi lai itre nyine troa kuca hnene la itre hnepe lapa göi troa hmekëne la itre drai “ngazo me aköte” ka troa traqa ngöne la kola uti ipië trootro. (Sal. 90:10) Maine tha canga hnëkë kö la itre hnepe lapa, haawe, tro hë angatre a hnehengazo menu me canga xomi mekun ngöne la kola asesëkötrë angatre hnene la itre jole ka traqa. Önine la ketre ka inamacan: “Tha ijine ka loi kö lai troa xomi mekun.” E hna xome sasaqene la itre mekun, tro lai a hnehengazo menu la itre atrene la hnalapa, me isazikeu la itre mekuna i angatr. Ngo, ame la easa canga hnëkë, tre, hmaloi koi së troa ameköti ewekë.—Ite edomë 20:18.

6. Pine nemene matre ixatua ka tru la troa canga ce ithanatane la itre ewekë nyine troa kuca elanyi e qatre hë keme me thin?

⁶ Tha ka hmaloi kö la troa ce ithanatane me keme me thine la itre ewekë ka troa saze ngöne la hnalapa i nyidro, maine pena göi tro nyidroti a fek e ketre ijin. Ngo, ala nyimu la angetre qaja ka hape, ame la itre ewekë hna canga ce ithanatane hë, tre celë hi itre ixatua lai koi angatre e thupen. Pine nemene matre qaja jë tune lai? Pine laka ka hmaloi kö e troa itrotrohni, me ce ithanatane la itre jole ka tru, me hnëkëne amë la itre nyine kuca e tha traqa pala kö la itre jol. Ame ngöne la angatre a ce waiewekë, tha cile hnö kö angatre troa ifekeune  hnyawa la itre mekuna i angatr, tro lai a acatrene hnyawa la aqane imelekeu i angatr, nge tha nyine tro kö a thëthëhmine la aqane ihnimi angatr. Eje hi laka, aja ne la itre qatre troa mele casi aqeany. E tro la itre keme me thin a ce ithanatane memine la itre kuku la pengöne la itre ixatua ka loi koi nyidro, haawe, tha tro kö a jole kowe la itre atren e troa wange la ixatua ka ijij.

7, 8. Nemene la itre ewekë hna ce ithanatane hnene la itre hnepe lapa, nge pine nemen?

⁷ Itre keme me thine fe, ame ngöne la epuni a ce ithanatane la itre ewekë cili, qaja jë kowe la hnepe lapa i epuni la itre aja i epun, me etrune mani hnei epuni hna kapa, me hnei epuni hna iëne troa mele ngön. Haawe, e traqa ha la ijine tha ijiji epuni hë troa sipu amekötine la pengöi epun, tro hë angatre lai a amekötine thenge lo aja i epun. Tro pala hi angatre lai a nyipiewekëne la hnei epuni hna ajan, nge troa kuca asë la hnei angatre hna atreine matre tro pala hi a loi la mele i epun. (Efe. 6:2-4) Hapeu, epuni kö a trengeneun laka, tro la ketre nekö i epuni a hë epuni troa ce mele me angeice me hnepe lapa i angeic? Maine hetre ketre mekuna i epuni pena kö? Loi e tro epuni a mekune hnyawa ka hape, ame la itre xa atrene la hnepe lapa, tre tha angatre fe kö a hane mekune tui epun. Loi e troa hetre ijine kowe la nöjei atrene la hnepe lapa troa itrotrohni.

⁸ Tro së lai a neëne la itre jole ka nyimutre e tro sa hnëkë hnyawa me ifekeune hnyawa la itre mekune së. (Ite edomë 15:22) Ithanatane jë kowe la hnepe lapa i epuni göi aqane nyinyin la itre sine meci epun, me itre hnei epuni hna mekun. Troa xome fe lo sine pepa göi madra hna hape Instructions médicales/Directives anticipées — Pas de sang (DPA), ngöne la kola ce ithanatane lai. Meköti kowe la atr troa atrepengöne la itre aqane troa nyinyin la meci angeic, nge ijije fe tro angeic a kapa maine troa xele pena la ketre drösinöe. Tro la sine pepa cili a amamane la mekuna i angeic, matre troa aijijëne lo atr hna mejiune kow troa eatrëne la mekuna i angeic e traqa ju la itre jol. Nyipi ewekë troa hetrenyi thene la itre qatr, me itre ka ithupë, me itre droketre la sine pepa göi madra e traqa ju la itre jol. Ame itre xa qatr, hnei angatre hna ce amë la sine pepa göi madra memine la itre xa pepa i angatr ka nyipi ewekë catr, tune la itre pepa i baak, me itre pepa i mus, me itre xa pepa ju kö.

9, 10. Eue la ijine tro la keme me thin a ajane catrëne la ixatua qaathene la itre kuku?

⁹ Ajane asë hi la itre hnepe lapa tro la itre qatre i angatr a mele ka loi pala hi. E atreine pala hi angatr kuci xen me nyidrawa hnalapa me ketre xome la drösinöe i angatr, me loi la aqane ithanata, tha nyipi ewekë kö tro la itre kuku a lö hnine menune la mele i angatr. Ngo, kolo pala hi a tro la itre drai, nge e jole hë kowe la itre keme me thin troa tro, maine thatreine pena ha tro koi setroa, maine kolo ha nyiqaane thëthëhmi, ijine tro hë la itre nekön a lö hnine la mele i angatr.

¹⁰ Maine jë nango thëthëhmi la itre qatr, maine pena kola nango hace la hni angatr. Kolo ha nyiqaane simi trootro la itre hnangenyë me tha öhne hnyawa, me thëthëhmi, maine jole hë troa ketre sie cas. E mama ha la itre hnepe jole celë, loi e troa thele nyin, me canga wai droketre. Loi e tro la itre kuku a canga isapui me droketre, me wange la itre  xa ejolen. Tro la itre kuku ka thupëne hnyawa la keme me thine i angatr a ce tro me angatr, me nyi trenge ewekë i angatre ngöne la itre hna kuci pepa, me tro sai angatr kowe la itre hna isapui, me itre xa ewekë ju kö.—Ite edomë 3:27.

11. Nemene la nyine troa kuca matre hmaloi kowe la keme me thin troa majemi kowe la itre ewekë hna saze ngöne la mele i nyidro?

¹¹ Maine sine wezipo hë la keme me thine i epun, loi e tro epuni a atreine waipengöne la aqane troa nyinyin la meci angatr, maine tro pena a wange la itre ewekë nyine troa saze ngöne la hnalapa hnei angatre hna mele ngön. Tro angatre lai a majemi trootro e tha tro kö a canga tro saze la itre ewekë. Maine epuni a mele ananyine la keme me thine i epun, ijije hi tro la ketre Atre Anyipici Iehova maine ketre atr ka lapa ezin a wai nyidroti lapa, me thuemacanyi epuni la pengöne la keme me thine i epun. Hapeu, nyidroti kö a ajane tro hi a xatua nyidro göi troa kuci a i nyidro me nyihnyawa hnalapa? Nge tune kaa lo itre hnepe ewekë hna saze, kolo kö a ahmaloinyi nyidro me hmekëne matre tha tro kö a hetre ejolene koi nyidro e hnine la uma maine ngöne la hnë sie pena, maine ngöne itre xa götrane ju kö? Maine jë, ka loi pena tro la keme me thin a mele e hnine la itre uma hna hnëkëne koi itre qatr. Nge, maine tha ijije hë koi nyidroti troa ketre sipu mel, ame e cili, ka loi hë troa hetre atr ka thupë nyidro. Thele jë la itre ixatua ka ijije ngöne la nöje hnei angatre hna mele ngön. *—E jë la Ite Edomë 21:5.

12, 13. Nemene la hna kuca hnene la itre xa kuku matre troa metrötrëne la keme me thine i angatr ka mele ananyi angatr?

¹² Aja së troa tingetinge me lolo la mele ne la itre keme me thine së pine laka, tru la ihnimi së koi angatr. Tingetinge la hni së e tro sa atre ka hape, hna thupëne hnyawa angatr. Ngo, nyimutre la itre kuku ka mele ananyine la itre keme me thin. Hnene la itre xane e angatre hna xomi ijine mano matre troa wange la itre keme me thine i angatr, göi troa thupë angatr me kuca la itre jole i angatre ngöne la hnalapa. Ame la aqane amamane la itre kuku la ihnimi angatre kowe la itre keme me thin, tre ene la troa hë angatre lapa ngöne telefon, maine tro pena cinyanyi koi angatr, maine iupi fë maca jëne ëternet.—Ite edomë 23:24, 25.

¹³ Ngacama epuni ju hë a mele e gaa nany, ngo loi e tro epuni a amekötine la itre ixatua ka ijije nyine troa hamëne o drai thatraqane la keme me thine i epun. Maine epuni a lapa e gaa nany, nge ka anyipici Iehova fe la keme me thine i epun, loi e troa ce ithanatane la pengöi nyidro memine la itre qatre thupe ne la ekalesia i nyidro, nge sipo ithuemacanyi jë thei angatr. Nge ame la ka nyipi ewekë, tre, troa sipo Iehova jëne la thith, matre troa xatuane la keme me thine i epun. (E jë la Ite Edomë 11:14.) “Metötëneju la keme i [epun] me thine i [epun],” ngacama lue ka tha anyipici Iehova kö nyidro. (Eso. 20:12; Ite edomë 23:22) Eje hi laka, tha ceitune kö la aqane axecië mekune hnene la itre hnepe lapa asë. Öni itre xan, ka loi koi angatr, tro la keme me thine i angatre ka qatre hë a feke matre troa mele thei angatr, maine tro pena a lapa ezi angatr. Ngo ame itre xa hnepe lapa, tha ijiji angatre kö troa kuca tune lai. Pine laka, tha ajane kö la keme me thine troa mele thei itre kuku me hnepe lapa i angatr. Pi tro kö nyidroti a ketre mele cas, nge tha aja i nyidroti kö troa ahacene la itre nekö i nyidro. Ame la itre xa qatre me qatre föe, hetre manie i angatr troa nyithupene la hnalapa ne ithupë, ene pe iëne jë angatre la aqane mele cili.—Ate cai. 7:12.

14. Nemene la itre xa jole ka traqa kowe la atre huliwa catre koi keme me thin?

¹⁴ Ame ngöne la itre xa hnepe lapa ka nyimutre, tre, kösë ka loi hi kowe la kuku ka lapa easenyine la keme me thin troa hamëne la ixatua ka ijij. Ngo, nyipi ewekë troa atreine tulu ewekë ngöne la aqane tro angeic a hamëne la hna ajane hnei keme me thin, memine fe la hna ajane hnene la sipu hnepe lapa i angeice kö. Ka hetre ifegone hi la traeme me trenge catre hna atreine hamëne hnene la atr. Ketre, e traqa ha saze la aqane mele ne la ka hamë ixatua, tro hmaca la hnepe  lapa a wange me amekötine la itre nyine tro hmaca a kuca. Hapeue ngöne la hnepe lapa, ala casi pala hi la ka thue casine la huliwa? Ijije kö troa hane ixatua hnene la itre xa kuku, me ithöeëne la itre huliwa nyine troa kuca?

15. Nemene la nyine troa kuca matre tha tro kö a kucakuca la ka ithupë?

¹⁵ Ame la ketre jole ka troa traqa kowe la atre thupëne la keme me thin ka qatre hë, tre, ene tro angeic a kucakuca. (Ate cai. 4:6) Ajane la itre kuku trene ihnim troa kuca asë la hnei angatre hna atrein, ngo tro fe hi lai a ketre ehnefe ka tru koi angatr. Loi e tro la itre ka ithupë o drai a atreine wange la ka ijij, me sipo ixatua. Eje hi laka, e hetre ka troa traqa fë ixatua lapaa, haawe, tha nyipi ewekë kö troa amë la lue qatre ngöne la hnalapa ne ithupë.

16, 17. Nemene la itre jole nyine troa qëmeke kow hnene la itre kuku ngöne la angatr a thupëne la itre keme me thine i angatr, nge nemene la aqane tro angatr a cile kow? (Wange ju fe la itre mekune hna eköhagen hna hape “Thupëne Jë La Keme Me Thin.”)

¹⁶ Hleuhleu pi hë e troa wange la itre akötre ka traqa kowe la keme me thine së ka qatre trootro. Ame itre xa ijin, kola traqa kowe la itre ka ithupë la akötr, me hleuhleu, me elëhni, me seseu, me ngazohni. Ame itre xa ijin, tro la keme maine thine ka qatre hë a qaja la itre ithanata ka akötr, maine qeje engazone la huliwa së. Maine celë hi ewekë lai ka traqa koi epun, the thele kö troa të koi angatr. Hnene la ketre ka inamacan (expert en santé mentale) hna qaja ka hape, ame la easa hetrenyi la itre mekune ka angazone la mele së, tre, nyipi ewekë tro sa pane atrehmekune ka hape, eje hnyawa the së la itre mekune cili, nge thupene lai, tha tro kö sa jelengazo së kö pine laka, kola traqa koi së la itre mekune cili. Ithanatane jë la itre mekune cili memine la föi epun, maine ketre atrene la hnepe lapa i epun, maine ketre enehmu i epun. Tro la itre hnei epuni hna ce ithanatane a xatua epuni troa trotrohnine la itre mekune ka eje e kuhu hni epun me xatua epuni troa atreine tulu ewekë.

¹⁷ Hetre ijine tha ijije hmaca kö troa thupëne la atr hne së hna hnim ngöne la hnalapa. Ijije hi troa axeciëne hnene la hnepe lapa troa amë la qatr ngöne la ketre uma ne ithupë. Hnene la ketre trejine föe hna wange la thine i angeice ngöne la uma ne ithupë e nöjei drai. Öni angeic: “Tha ijiji eahuni kö troa hamëne la ixatua koi Nenë e lai me jidr. Hace koi huni troa ami eahlo ngöne la uma ne ithupë. Ngo celë hi ewekë ka sisitria thatraqai eahlo ngöne la itre treu tixenuë ne la mele i eahlo; nge celë hi mekune lai hnei eahlo hna kapa.”

18. Nemene la itre ewekë ka loi nyine troa atrehmekune hnene la itre ka ithupë?

¹⁸ Ka jole me hace la troa thupëne la itre keme me thine ka qatre hë. Ame la kola thupëne la itre qatre me qatre föe, tre, isa pengöne kö la itre ewekë nyine troa kuca koi angatr. Ngo maine ka hnëkë hnyawa epun, ce huliwa jë memine la hnepe lapa i epun, ifekeune hnyawa jë la itre mekun, nge e hune la itre ewekë cili, thithi jë koi Iehova; tro hë lai a aijijë epuni troa kuca la hnëqa i epun, ene la troa metrötrëne la itre hnei epuni hna hnim. Maine aqane huliwa i epuni hi lai, tro hë epuni a madrin, ke, epuni a hamë angatre la ixatua ka ijije me aqane ithupë ka loi. (E jë la 1 Korinito 13:4-8.) Nge ame la ka nyipi ewekë catr, tre, ene la troa hetrenyi la tingetinge ka sisitria, memine la manathithi qaathei Iehova.—Fil. 4:7.