1, 2. (a) Na ituvaki dredre cava era sotava e levu na vuvale, taro cava era basika kina? (b) E rawa nira vakarautaki ira vakacava na itubutubu kei ira na luvedra ni veisau na ituvaki?

E DAU vakararawataki keda dina nida raica nira sa sega ni qaravi ira rawa na noda itubutubu, me vaka era dau cakava e liu ni se tu vei ira na kaukaua. De dua a lutu o Ta se o Na, lai vakaleqai sara kina na dibidra, se veilecayaki e dua vei rau qai sega ni macala na vanua e lako tu kina, se dua vei rau e tauvi mate bibi. Ena yasana kadua, ena dredre vei ira na itabaqase mera ciqoma na veiveisau era vakila kei na so tale na ituvaki e yalani kina na nodra rawa ni qaravi ira ga. (Jope 14:1) Na cava e rawa ni caka? Era na qaravi vakacava?

² E tukuni ena dua na ulutaga me baleta na nodra qaravi na itabaqase: “E dredre me veivosakitaki na veika me baleta na bula vaqase, ia na vuvale era dau veivosakitaka na ka me caka ra qai vakavakarau vinaka, era na kila na ka mera cakava ni yaco e dua na ituvaki.” Ena yaga sara vakalevu na veivosaki va qori nida kila ni sega nida galala rawa ena ituvaki dredre e salavata mai kei na bula vaqase. Ia e tiko eso na ka eda rawa ni cakava meda vakarautaki keda kina. Meda dikeva mada na sala era rawa ni cakacaka vata kina ena yalololoma na vuvale mera vakarautaki ira ena ituvaki dredre ena basika.

3. Na cava era na rairai cakava eso na vuvale nira gadreva vakalevu na itubutubu qase na veivuke? (Raica na imatai ni iyaloyalo.)

³ Ena yaco mai na gauna era na vinakata na veivuke na itabaqase nira sa sega ni qaravi ira rawa. (Wilika Dauvunau 12:1-7.) Ni yaco mai na gauna ya, mera vakadeitaka kei ira na luvedra uabula na veiqaravi vinaka duadua kei na kena e rawa nira ceguva. E ka vakayalomatua mera veivosakitaka na vuvale na veivuke e gadrevi, na sala ena vakarautaki kina na veivuke qori, kei na sala e rawa nira veitokoni kece kina. E bibi vei ira kece na lewenivuvale, vakabibi o ira na itubutubu, mera talaucaka na lomadra ra qai veivosakitaka na ka e rawa ni yaco dina. De dua mera veivosakitaka ni rawa vei ira na itubutubu mera tiko ga vakataki ira e vale, ke ra veivuke eso. * Se rawa nira veivosakitaka na ka mera cakava na lewenivuvale yadua me rau qaravi vinaka kina na itubutubu. (Vkai. 24:6) Kena ivakaraitaki, eso e rawa nira veiqaravi ena veisiga, eso tale mera veivuke vakailavo. Mera kila ni tiko kece na nodra itavi; ia e rawa tale ga ni veiveisau na itavi qori ni toso na gauna, de dua me veivosakitaki tale ga me veivuketaki na itavi era dui qarava.

4. Na veivuke cava e rawa nira qara na vuvale?

⁴ Ni o veiqaravi, saga mo kila e levu na ka me baleta na kedrau ituvaki na nomu itubutubu. Ke dua vei rau e tauvimate qai rawa ni lai bibi sara ni toso na gauna, saga mo kila na ka ena rawa ni yaco ena veigauna se bera mai. (Vkai. 1:5) Veitaratara kei na taba ni veiqaravi vakamatanitu e vakarautaka na veivuke vei ira na itabaqase. Qara eso na veiqaravi e vakarautaki me vakarawarawataka qai vakavinakataka nomu qaravi rau nomu itubutubu itabaqase. Ni o vakasamataka tiko na veiveisau qori, de dua o na yalolailai, lomaleqa se veilecayaki. Talaucaka qori vua e dua na nomu itokani nuitaki, ia e bibi sara mo talaucaka vei Jiova. Ena solia vei iko na vakacegu o gadreva mo valuta kina na ituvaki cava ga e basika.—Same 55:22; Vkai. 24:10; Fpai. 4:6, 7.

5. Na cava e ka vakayalomatua kina meda qara ivakasala rawa ni se vo levu tu na gauna me baleta na nodra qaravi na itabaqase?

⁵ Ni se vo levu tu na gauna, e ka vakayalomatua mera qara ivakasala rawa na itabaqase kei na nodra vuvale me baleta na veiqaravi me caka. Kena ivakaraitaki, mera veivosakitaka se rawa ni tiko na itubutubu kei na dua na luvena tagane se yalewa, nodra lai qaravi ena vale ni malumalumu se so tale na veiqaravi e tu vakarawarawa. Nira cakava qori, era sa vakarautaki ira ena ka e rawa ni ‘veivakaocai qai vakavu rarawa’ ena bula vaqase. (Same 90:10) E levu na vuvale era sega ni dau vakavakarau. Ni basika na ituvaki dredre qai vinakati kina mera vakatulewa, era dau lai vakatulewa tu vakariri. E tukuna e dua na kenadau, “Qori e sega ni dau gauna vinaka meda vakatulewa kina.” Ni vinakati vakatotolo na vakatulewa ena gauna qori, e rawa nira lomaleqa na lewenivuvale, e rawa tale ga ni yaco na veiba. Ia ni tuvanaki rawa na ka ni se vo levu tu na gauna, ena sega sara kina ni vakavu lomaocaoca na veiveisau e yaco.—Vkai. 20:18.

6. Ena yaga vakacava vei rau na itubutubu kei ira na gone na nodra veivosakitaka na veika me baleta na nodrau qaravi?

⁶ De dua ena dredre mo veivosakitaka kei na nomu itubutubu na veika me baleta na nodrau bula kei na veiveisau ena vinakati me caka. Ia era kaya e levu ni a qai vukei ira e muri na veitalanoa va qori. Na vuna? Ni rawarawa kina na kena veivosakitaki na ituvaki dredre, era veirogoci ena veidokai, lalawataki tale ga na ka me caka ni bera ni basika na leqa. Ni vinaka na ivakarau ni yalo era talaucaka kina na lewenivuvale  na ka era vinakata, era na veivolekati, era na dauveilomani tale ga. Ke ra vinakata mada ga na itabaqase mera tu ga vakataki ira, mera lewa ga nodra bula, e se yaga tiko ga nira veitalanoataka rawa kei luvedra na mataqali veiqaravi era vakadonuya me caka vei ira ke gadrevi.

7, 8. Na cava mera veivosakitaka na vuvale, na cava na vuna?

⁷ Kemuni na itubutubu, ni caka na veivosaki, vakaraitaka vei ratou na lewe ni nomu vuvale na ka oni vinakata me caka, na veika vakailavo oni rawa ni cakava kei na veiqaravi oni vinakata. Qori ena rawa kina nira vakatulewa vakavuku ena vukumuni ni sa yaco na gauna oni na sega ni vakatulewa rawa kina. Era na rairai rokova na ka oni vinakata, ra qai cakava na kece e rawa moni vakatulewa kina vakataki kemuni. (Efeso 6:2-4) Kena ivakaraitaki, o namaka mera sureti iko na luvemu mo lai tiko kei ira se o namaka e dua tale na ka? Nanuma tiko ni na rairai duidui na nomu rai mai na nodratou rai na luvemu, ena taura tale ga na gauna me veisau nomu rai kei na nodratou.

⁸ Mera kila kece na vuvale ni na rawa ni levei na leqa ke caka na vakavakarau qai caka na veivosaki. (Vkai. 15:22) Okati tale ga kina na kena veitalanoataki na veiqaravi vakavuniwai kei na kena e vinakata e dua. E tu na dodonu vua na tamata yadua me kila na veiqaravi e rawa ni caka, e tu tale ga vua na dodonu me ciqoma se sega. E tiko sara ga ena noda kad ni dra na Advance Medical Directive na veiqaravi ena vinakata e dua. E rawa ni digitaki e dua e nuitaki me vakatulewa ena vukudra na itabaqase ena gauna e gadrevi kina. Ke vakaivolataki na ka kece e veivosakitaki vakavuvale, ena vinakati mera yadua tiko na ivola qori o ira na vakaitavi ena nodra qaravi na itabaqase.

9, 10. Gauna cava era na rairai vinakata kina na itubutubu na nodra veivuke na luvedra?

⁹ Ena levu na gauna, era vakatulewataka na itubutubu kei na luvedra mera qaravi ira ga vakataki ira na itubutubu itabaqase ke vakatara na kedra ituvaki. De dua era se rawa ni vakasaqa, sasamaki, gunuva medra wainimate, qai vinaka tu nodra ivakarau ni veivosaki. Era na vakadeitaka gona vei luvedra mera kua ni lomaleqataka na nodra bula e veisiga. Ia ni toso na gauna, ke sa dredre vei ira na itubutubu itabaqase mera veitosoyaki, de dua era sa sega ni lai volivoli rawa, se ra guiguileca vakalevu, ena rairai gadrevi vei luvedra mera cakava kina e dua na ka.

¹⁰ Ena vuku ni bula va qase, e rawa ni vakilai na veilecayaki, lomabibi, sega ni lewai rawa na valelailai se suasua, didivara, buawa na mata kei na guiguileca. Ia e rawa nira qaravi na itabaqase ke mani basika eso na ituvaki va qori. Ni se qai basika ga na veiveisau va qori,  qara sara na veivuke vakavuniwai. De dua mera vakaliuliu sara ga na luvedra ena qarai ni veivuke va qori. Ena yaco tale ga na gauna era na cakava na luvedra na ka era dau cakava tu vakataki ira e liu na nodra itubutubu. Me rawa nira qaravi ira na nodra itubutubu ena kena vinaka duadua era rawata, ena vinakati vei ira na gone mera na vosa ena vukudra, vukei ira ena veika vakaivola, kauti ira ena vanua era via lako kina, kei na so tale.—Vkai. 3:27.

11. Na cava e rawa ni caka me rawarawa kina vei ira na itubutubu mera veisau?

¹¹ Ke sega ni wali rawa na leqa e sotava na nomu itubutubu, ena vinakati me caka na veiveisau ena nodrau itikotiko kei na nodrau qaravi. Ni lailai ga na veisau e caka, ena vakarawarawataka tale ga vei ira na itabaqase mera muria. Ke yawa na vanua o vakaitikotiko kina, vakacava mo kerea e dua na tacimu vakayalo se dua e tiko volekati rau na nomu itubutubu me dau lai raici rau, oti me qai vakaraitaka vei kemudou na gone na kedrau ituvaki. Vakacava erau vinakata ga na veivuke ena vakasaqa kei na sasamaki? Vakacava me caka na veiveisau lalai e lomanivale me rawarawa vei rau, me kua tale ga ni veivakaleqai ni rau veitosoyaki me rau lai sisili kei na so tale? De dua erau na vinakata ga na itubutubu me dua ga na lewenivuvale me vukei rau e vale. Ia ke rivarivabitaki na nodrau tiko ga vakataki rau, ena rairai vinakati sara ga me dua e tiko e vale me qaravi rau, rawa ni dua sara ga na lewenivuvale. Se mani ituvaki cava e basika, mera saga na lewenivuvale mera kila eso tale na veiqaravi era tu. *—Wilika Vosa Vakaibalebale 21:5.

12, 13. Nira yawaki ira nodra itubutubu, na cava mera cakava na gone mera vakarokorokotaki ira qai qaravi ira tiko ga kina nodra itubutubu?

¹² Nira lomani nodra itubutubu na gone, era na vinakata kina mera tiko vinaka. E vakacegui ira dina na gone nira kila nira qaravi vinaka tiko na nodra itubutubu. Ia ena vuku ni so tale na itavi, era tu veiyawaki kina e levu na gone kei ira na nodra itubutubu. Ena ituvaki va qori, eso era vakayagataka na nodra gauna ni gade mera sikovi ira na nodra itubutubu, vakarautaka tale ga na veivuke era gadreva, ra qai cakava eso na itavi era sa sega ni qarava rawa na itubutubu. E rawa nira vakaraitaka na gone nira lomani nodra itubutubu nira qiriti ira e veisiga ke rawa, volavola, se vakau e-mail.—Vkai. 23:24, 25.

¹³ Ke da mani yawa vei ira noda itubutubu itabaqase, e bibi me dikevi tiko ga na veiqaravi me na vakarautaki e veisiga vei ira. Ke rau iVakadinadina na noda itubutubu, qai yawa na vanua o tiko kina, o rawa ni veivosaki kei ira na qase ena nodrau ivavakoso mo taroga na nodra rai. Mo kua ni guilecava mo masulaka na ituvaki qori. (Wilika Vosa Vakaibalebale 11:14.) Ke rau sega mada ga ni iVakadinadina nomu itubutubu, e dodonu ga mo “vakarokorokotaki rau na tamamu kei na tinamu.” (Lako 20:12; Vkai. 23:22) Ena sega tu ga ni tautauvata na vakatulewa ni vuvale kece. Eso na gone era tuvanaka mera toki mai na nodra itubutubu itabaqase se mera mai tiko veivolekati. Ia e sega ni dau yaco dina qori e veigauna. Eso na itubutubu era sega ni vinakata mera tiko vata kei na vuvale i luvedra; era vinakata mera tu vakataki ira ga, era sega tale ga ni via vakaosoosotaki luvedra. Eso na itabaqase era rawati ira, de dua era na vinakata mera sauma ga vakataki ira na nodra qaravi nira tiko ga e vale.—Dauv. 7:12.

14. Na ituvaki dredre cava e rawa ni vakila o koya e veiqaravi duadua tiko?

¹⁴ Ena levu na vuvale, o ira ga na gone era tiko volekata nodra itubutubu era dau vakacolati ena levu na itavi ni veiqaravi. Ia e dodonu vei ira qori mera veiraurautaka nodra veiqaravi, vakabibi na ka era gadreva nodra itubutubu vaka kina na nodra dui vuvale. E vakaiyalayala ga na gauna kei na kaukaua e rawa ni vakayagataka e dua. Ena rawa tale ga ni veisau na kena ituvaki o koya e qaravi ira tiko na itubutubu, ena vinakati kina me  dikeva na lewenivuvale na ituvaki qori. Vakacava sa cola duadua tu ga e dua na lewe ni vuvale na nodrau qaravi na itubutubu? E rawa beka nira veivuke tale mai na vo ni gone, me vaka na kena veivuketaki na veiqaravi?

15. Na cava e rawa ni caka me kua kina ni oca vakalevu o koya e veiqaravi?

¹⁵ E rivarivabitaki ni rawa nira oca vakalevu o ira na veiqaravi duadua tiko nira sa vinakata na itubutubu qase mera qaravi e veigauna. (Dauv. 4:6) Nira lomani nodra itubutubu, era vinakata na luvedra mera cakava na ka ga era vinakata na nodra itubutubu, ia e rawa ni ka ni oca wale na levu ni ka era vinakata na itubutubu. Mera kila tiko o ira na veiqaravi na ka dina e yaco tiko, de vinaka mera kerea na veivuke. Ena rairai vinakati me caka wasoma qori, ni na sega kina ni gadrevi mera lai qaravi ena vale ni malumalumu.

16, 17. Nira qaravi ira tiko nodra itubutubu itabaqase, na ituvaki dredre cava era vakila na gone, era na vosota vakacava na ituvaki ya? (Raica tale ga na kato “Veiqaravi ena Vakavinavinaka.”)

¹⁶ E vakararawataki keda noda raica na veika mosimosi era vakila na noda itubutubu ena vuku ni bula vaqase. Era daurarawa e levu vei ira na veiqaravi, era lomaocaoca, vuturi, cudru, ora na lomadra, se leva sara ga. Eso na gauna, e rawa nira tukuna na itubutubu itabaqase eso na ka mosimosi se ra sega ni dau vakavinavinaka. Ni yaco ya, kua ni cudru totolo. E kaya e dua na vuniwai ni vakasama ni sala vinaka duadua meda vosota kina na rarawa eda vakila, oya meda vakadeitaka nida na sotava ga qori da qai kua ni yalolailai kina. Veivosakitaka qori kei watimu, dua tale na lewenivuvale se dua na nomu tokani nuitaki. Na veivosaki va qori ena vukea me tiko ga vei iko na rai donu me baleta na ituvaki rarawataki o sotava.

¹⁷ De dua ena yaco na gauna sa na dredre mera qaravi tiko ga e vale na itubutubu eda lomana ena vuku ni leqa vakailavo, lailai ni kila kei na so tale. Sa na veiganiti ga me kau ena vale ni malumalumu. Voleka ni veisiga ena sikovi tinana tiko ena vale ni malumalumu e dua na tacida yalewa. E tukuna me baleta nona vuvale: “Keitou sa sega ni vakarautaka rawa na veiqaravi matailalai e vinakata o Na ena veisiga yadua. E sega ni rawarawa me keitou vakatulewataka me qaravi o Na ena vale ni malumalumu. Keitou vakila ni ka dredre dina. Ia qori ga na ka vinaka duadua e rawa ni caka vua ena vo ni vica na vula ni nona bula, e ciqoma tale ga o koya.”

18. Na cava mera nuidei kina o ira era qarava tiko nodra itubutubu itabaqase?

¹⁸ E rawa ni vereverea qai dredre na nodra qaravi na itubutubu itabaqase ni toso tiko na yabaki. Ena duidui tale ga na iwalewale eda muria mera qaravi vinaka kina noda itubutubu. Ia nida tuvatuvanaki rawa, tokoni ira na vo ni lewenivuvale, veivosaki vinaka, qai koya e bibi duadua noda masuti Jiova, eda na rawa ni qarava vinaka kina noda itavi, oya meda vakarokorokotaki rau na noda itubutubu eda lomana. Nida cakava qori, eda na lomavakacegu nida kila ni sa qaravi vinaka tiko na veika era gadreva. (Wilika 1 Korinica 13:4-8.) Koya e bibi duadua, eda rawa ni nuidei nida na vakila na vakacegu dina kei na veivakalougatataki e vakarautaka o Jiova vei ira era rokovi nodra itubutubu.—Fpai. 4:7.