Bya Kulama Bulongo Bakikulumpe
“Anweba baana, kechi twafwainwa kwitemwatu mu byambo nangwa pa kanwatu ne, poso mu byubilo ne mu bukine.”—1 YOA. 3:18.
1, 2. (a) Ñanyi makatazho apitamo bisemi bimo, kabiji kino kileta ñanyi mepuzho? (b) Nga bansemi ne baana bakonsha kwinengezha byepi inge bintu byaaluka?
KYAKONSHA kwimukola bingi ku muchima pa kumona bansemi benu bajinga na bulume kabiji bemwenanga bintu abo bene, batendeka kukankalwa kwiubila bintu. Kampe mwakonsha kumvwatu amba Bashenu nangwa Bainenu baponene balemuka ne kapole. Nangwa amba bebatana na kikola kikatampe. Bakikulumpe nabo kyakonsha kwibakatazha bingi kuswa kuba’mba pano bakota nangwa’mba bintu byapimpulwa mu bwikalo bwabo, kikatakata inge kebakankalwe kwiubila bintu bene. (Yoba 14:1) Pano twakonsha kuba byepi pa kuba’mba twibakwashe? Twakonsha kwibalama byepi bulongo?
2 Kibaba kimo kyaamba pa bya kulama bulongo bakikulumpe kyaambile’mba: “Nangwa kya kuba kyakatazha kwisamba pa makatazho eya na mambo a bukote, bisemi bisambila jimo ne kuyuka bya kuba lukatazho saka lukyangye kumweka, bikafuukulapo bulongo mu kimye kya makatazho.” Twafwainwa kuyuka kuba’mba makatazho eya na bukote kechi twakonsha kwiachinuzhuka ne. O ene mambo o kyanemena kisemi kwinengezhezha jimo. Pano twayai twisambe pa bisemi byo byakonsha kwingijila pamo pa kuba’mba bafuukulepo bulongo bya kuba.
KULANGULUKILA JIMO PA “MOBA ATAMA”
3. Bisemi byakonsha kuba byepi pa kukwasha bansemi bakikulumpe? (Monai kipikichala kitanshi.)
3 Kimye kifika bakikulumpe kyo bakankalwa kwilama abo bene; bakebewa kwibakwasha. (Tangai Musapwishi 12:1-7.) Inge bansemi bakikulumpe kebakankalwe kwilama abo bene, abo ne baana babo bakoma bafwainwa kumona kuba’mba banengezhapo mashinda a kwibakwashishamo. Kyanema bingi kisemi kwisambila pamo bintu bibena kukebewa ne kumonapo mashinda a kubilamo byobyo. Bonse bafwainwa kwamba milanguluko yabo saka bakasuluka. Bafwainwa kwisamba ne kumona inge bansemi bafwainwa kutwajijila kwiikela abo bene bino saka bebapa bukwasho. * Bakonsha kumona kuba’mba yense mu kisemi wamonapo byo akonsha kuba pa kuba’mba balame bulongo bansemi. (Mana 24:6) Kya kumwenako, bamo bakonsha kupananga bukwasho bwa pa juba pa juba, bakwabo bakonsha kupanangakotu mali akwibakwashishamo. Bonse bafwainwa kuyuka kuba’mba baji na uno mwingilo; nangwa byonkabyo, mu kupita kwa kimye uno mwingilo wakonsha kupimpulwa, kabiji kwakonsha kwikala ne kwipimpuzhanya.
4. Kwepi kwafwainwa kutana ba mu kisemi bukwasho?
4 Inge mwatendeka mwingilo wa kwibalama, mwafwainwa kutako muchima kuyuka biji bansemi benu. Inge bakolwa kikola kibula kupwa bukiji, yukai bintu byakonsha kubiwa kulutwe. (Mana 1:5) Mwafwainwa kwisamba na ba mukafulumende ne kumona inge ku mpunzha ko mwikala kujipo ko balamina bakikulumpe. Monai inge kya kuba kuji mitanchi imo yakonsha kulengela bansemi benu kutambula bukwasho nangwa kulengela mwingilo wa kwibalama kupela. Kimye kyo mubena kulanguluka pa ano makatazho, mwakonsha kutendeka kumvwa bibi, nabiji kwikala na kinyenge, kwakamwa nangwa kupelelwa. Isambainga na balunda nenu byo mubena kwiumvwa. Kyakilapo, mubulai Yehoba biji mu muchima wenu. Wakonsha kwimupa mutende wa mu milanguluko pa kuba’mba muyuke bya kuba na lukatazho lo muji nalo.—Sala. 55:22; Mana 24:10; Fili. 4:6, 7.
5. Mambo ka o kyanemena kulangulukila jimo pa mashinda a kulaminamo bakikulumpe?
5 Bakikulumpe bamo ne bisemi byabo banengezhezha jimo bya kuba pa kulama bansemi babo. Kya kumwenako, bakonsha kumona inge kyakonsheka bansemi kwikala ku mwana wamulume nangwa wamukazhi, kwikala mu mazubo mo balamina bakikulumpe, nangwa kwingijisha mashinda akwabo. Bamwena jimo “lumanamo ne bulanda” ne kwinengezhezha jimo. (Sala. 90:10) Bisemi bibula kwinengezhezha jimo byakonsha kwikala na lukatazho lwa kufuukula bintu mu lubilo inge kwaikala lukatazho. Shayuka umo waambile’mba “kino kyo kimye kyakatazha kufuukulapo bulongo bya kuba.” Kuba bintu mu lubilo, kwakonsha kulengela ba mu kisemi kubula kuyila mumo, kabiji kino kyakonsha kuleta lukatazho. Kulangulukila jimo bya kuba kukepeshako makatazho.—Mana 20:18.
Kisemi kyakonsha kwisambila pamo byo bakonsha kupwisha makatazho (Monai mafuka 6-8)
6. Mambo ka o kyawamina kwisambila jimo pa bya kulama bansemi bakikulumpe?
6 Kyakonsha kwimukatazha bingi kwisamba na bansemi benu pa bwikalo bwabo nangwa pa bintu byakonsha kupimpulwa mu bwikalo. Nangwa byonkabyo, bavula batana kuba’mba kwisambila jimo kukwasha bingi. Mambo ka? Mambo kino kilengela kwinengezha bulongo ne kukwatankana kabiji ne kuyila mumo. Kwisambila jimo mu jishinda ja butemwe ne lukwatankano kulengela byo mubena kufuukulapo kupela. Nangwatu inge bansemi babena kukeba kwiikela abo bene ne kutwajijila kwiubila bintu bene, kyakonsha kuwama kubula baana babo jishinda jo bakeba kuba’mba bebalaminengamo. Kino kikakwashako baana babo kuyuka bya kwibalama.
7, 8. Ñanyi bintu byafwainwa kwisambapo kisemi, kabiji mambo ka?
7 Anweba bansemi kimye kyo mubena kwisamba na baana benu, babulai byo mukeba kwimulama, mali o mwafwainwa kwingijishanga ne bintutu bikwabo byo mukeba kuba’mba baana bemubilenga. Kino kikalengela baana benu kufuukula bulongo mashinda a kwimukwashishamo. Bakonsha kukeba kunemeka byo mwalanguluka ne byo mwakeba kuba’mba mwiikelenga inge kyakonsheka. (Efi. 6:2-4) Kya kumwenako, nanchi mukeba kuba’mba mwikalenga ku mwanenu ne kisemi kyanji, nangwa nanchi kujipo bintu bikwabo byo mukeba kuba’mba bemubilenga nyi? Mwafwainwa kuyuka kuba’mba mo mumwena bintu mwapusana na mumwena baana benu, kabiji pakonsha kupita kimye kyabaya bingi pa kuba’mba bansemi nangwa baana bapimpule milanguluko yabo.
8 Inge mwisamba bulongo ne kuyukila jimo bya kuba, mukachinuzhuka makatazho avula bingi. (Mana 15:22) Kino kyavwangamo kwisamba pa mashinda a kubukilwamo akeba bansemi. Bishinka biji mu Kikachi kya Mashi kingijisha Bakamonyi ba kwa Yehoba byakonsha kwimukwasha kuyuka jishinda ja kulondela kimye kyo mubena kwisamba. Muntu yense uji na luusa lwa kuyuka mashinda a kubukilwamo ajipo, kabiji uji na luusa lwa kuswa nangwa kukana mashinda amo a kubukilwamo. Kikachi kyo banembela jimo kimwesha jishinda jasala muntu jakumubukilamo. Kusala muntu wa kwimwinemenako kukalengela yewo muntu ye mwaketekela kufuukulapo bintu bulongo inge kekikebewe. Bonse bavwangwamo, ko kuba’mba anweba bene, aba bemulama ne bakwibemenako bafwainwa kukopololako kino kikachi kya kwingijisha inge kekikebewe. Bamo babika kino kikachi mo bafya bipepala bikwabo, nabiji bipepala bya ku kipao kya mali ne bya ku maofweshi a kafulumende.
BYA KUBA INGE BINTU BYAPIMPULWA
9, 10. Ñanyi kimye bansemi kyo bakebewa bingi bukwasho?
9 Javula baana ne bansemi bene basalapo kutwajijila kwiikela. Inge kya kuba bansemi baji na ngovu ya kuteka kajo, kuwamisha pa nzubo, kutoma muchi ne kwisamba bulongo, ko kuba’mba baana kechi bafwainwa kulondalondanga byonse bibena kuba bansemi ne. Nangwa byonkabyo, mu kuya kwa moba, inge bansemi kebakankalwe kwenda, kuya na kupota tubintu, nangwa inge baikala na kavulamya, baana bafwainwa kwibakwashako.
10 Bakikulumpe bakonsha kuvulañana nangwa kwikala na binyenge. Bakonsha kutendeka kukankalwa kumvwisha ne kumona, kabiji bakonsha kwikala ne na kavulamya nangwa kutendeka kwitamishisha ponka po baikala. Inge kya kuba bino bintu byamweka, mwafwainwa kupelawizha kwibatwala ku kipatela ko bakonsha kwibabuka. Baana bo bakonsha kunengezha bintu, nabiji kulenga mutanchi wa kuya na kumona dokotala ne bintutu bikwabo. Pa kuba’mba bansemi batambule bukwasho bubena kukebewa, baana bafwainwa kwibemenako, kwibanembelako bipepala bimo ne kwibatwala na kumonañana na dokotala.—Mana 3:27.
11. Ñanyi bintu byo mwakonsha kuba pa kuba’mba bansemi kibapeleleko kwalula milanguluko inge bintu byapimpulwa?
11 Inge bansemi benu baji na kikola kibula kupwa, mwafwainwa kwalulako mutanchi wa byo mwanengezha kwibalama. Inge mwaalulako mutanchi wenu pacheche, kino kikebapelela bingi bansemi benu kwalula milanguluko yabo. Inge mwikala kwalepa na kwikala bansemi benu, kyakonsha kuwama kwambila Kamonyi mukwenu nangwa wa mukikalankulo kuba’mba ayenga na kumona bansemi benu kimye kyonse ne kwimubula byo baji. Abya babena kukebewa kwibakwashako kuteka ne kuwamisha mu nzubo nyi? Nanchi kwalulako pacheche bintu bimo pa nzubo kwakonsha kupeezhako bintu ne kwibalengela kwenda bulongo ne kowa ne kubatu bintu bikwabo kwa kubula lukatazho nyi? Kampe bakonsha kukebatu wa kwikala nanji ne kutwajijila kwiikela abo bene. Pano bino, inge kwiikela kukebabika mu kizumba, mwakonsha kukeba muntu walumbuluka bulongo wa kwibalama. Nangwa bansemi benu baji mu bwikalo bwa mutundu ka, monaipo mashinda o mwakonsha kwibakwashishamo. *—Tangai Byambo bya Mana 21:5.
BAMO BYO BOBA NA LUNO LUKATAZHO
12, 13. Nga baana bakoma bekala kwalepa na bansemi, batwajijila byepi kunemeka ne kukwasha bansemi?
12 Baana bawama bakeba bansemi babo kwikala bulongo. Kileta bingi lusekelo inge bansemi betu ketwibalame bulongo. Nangwa byonkabyo, baana bakoma bavula kechi bekala pepi na bansemi babo ne. Onkao mambo, bamo bengijisha moba a kukokoloka kuya na kumona bansemi ne kwibakwashako mingilo yo bakankalwa kwiingijila bene. Baana bakonsha kumwesha kuba’mba batemwa bansemi babo kupichila mu kwibafwakesha, kwibatumina foni pa juba pa juba ne kwibatumina makalata.—Mana 23:24, 25.
13 Nangwa kya kuba mwikala kwalepa, mwakonsha kumonapo mashinda o mwakonsha kukwashishamo bansemi benu. Inge kechi mwikala kwipi na bansemi benu ne, kabiji bansemi benu Bakamonyi, mwakonsha kwisamba na bakulumpe ba mu kipwilo kyo bajimo pa kuba’mba bemubuleko byo mwafwainwa kuba. Kyakila pa bino byonse, mwafwainwa kwibalombelangako bansemi benu kwi Yehoba. (Tangai Byambo bya Mana 11:14.) Nangwa inge kya kuba bansemi benu kechi Bakamonyi ne, mwafwainwa kulondela jifunde ja kuba’mba “kasa munemeka bashenu ne bainenu.” (Lupu. 20:12; Mana 23:22) Kwambatu kine, kechi bisemi byonse byakonsha kufuukulapo kintu kimo ne. Bamo bakonsha kufuukulapo kwikala pamo na bansemi babo, bakwabo nabo bakonsha kufuukulapo kwibavilwila kwipi na ko bekala. Pano bino, kechi jonse jo kikala bino ne. Bansemi bamo bafuukulapo kubula kwikala pamo na baana babo bakoma ne bisemi byabo; bakeba kwiikela bene saka bakasuluka kabiji kechi bakeba kupana kisendwa ku baana babo ne. Bamo bansemi bakonsha kwikala na mali, kabiji bakonsha kusalapo kwipaina mali a bintu bibena kukebewa aku saka beikela.—Sapwi. 7:12.
14. Ñanyi lukatazho lwikalako pa kulama bansemi?
14 Mu bisemi byavula, mwingilo wa kulama bansemi unemena bingi pa muntu umo, ko kuba’mba mwana wamukazhi nangwa wamulume, yenka wikala kwipi na bansemi. Pano bino, kechi mwafwainwa kutatu muchima pa kulama bansemi benu kya kuba mwalubako ne kisemi kyenu ne. Mwafwainwa kwingijisha bulongo kimye kyenu ne bulume. Inge mwingilo wa kulama bansemi waaluka, mwafwainwa kupituluka mu mutanchi ye mulondela. Abya uno mwingilo washinkamanatu muntu umo nyi? Nanchi baana bakwabo nabo bakonsha kwibikako kwibakwasha, nabiji kupimpuzhanya kulama bansemi nyi?
15. Awa wikala na bansemi bakonsha kumukwasha byepi pa kuba’mba abule kukoka?
15 Inge kya kuba bansemi babena kwibalamatu, awa wikala nabo wakonsha kukoka. (Sapwi. 4:6) Baana baji na butemwe bebikako bingi kulama bansemi babo, pano bino, bansemi kechi bafwainwa kwikala na lukondo ne. Aba balama bansemi baji mu luno lukatazho kechi bafwainwa kumvwa bumvu kulomba bukwasho ku balunda nabo ne. Inge ke mwibakweshe bansemi kimye kyonse mukakwasha yewa wikala nabo ne kumulengela kubula kukoka.
16, 17. Ñanyi lukatazho lwakonsha kwikala na baana pa kulama bansemi babo bakikulumpe, kabiji bakonsha kwilushinda byepi? (Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “Kwibalama Bulongo Kumwesha’mba Mwibasanchila.”)
16 Kikola bingi ku muchima pa kumona bansemi byo babena kuyanda na mambo a kukota. Bamo balama bakikulumpe bekala bingi na bulanda, bijikila, kulefulwa, bukaji, kwizhachisha ne kizhingijisha. Pa bimye bimo, bansemi bakota bakonsha kwamba byatama nangwa kumwesha muchima wa kubula kusanta. Inge kino kyamweka, kechi mwafwainwa kupelawizha kumvwa bibi ku muchima ne. Shayuka umo utala pa bilanguluka bantu waambile’mba: “Inge twalefulwa, patanshi, twafwainwa kuswa kuba’mba twalefulwa, apa bino twibikako kubula kwipamo mambo pa byo tubena kwiumvwa.” Isambai na bena kwenu, wa mu kisemi nangwa mulunda nenu ye mwaketekela ne kumubula byo mubena kwiumvwa. Kuba bino kwakonsha kwimukwasha kuyuka ene mambo o mubena kumvwina byobyo ne kuyuka bya kuba.
17 Kimye kyakonsha kufika muntu wikala na bansemi kyo akonsha kukankalwa kutwajijila kulama bansemi. Inge kyaikala bino, kyakonsha kuwama kukebapo mashinda amo a kwibalaminamo. Nyenga umo wayanga na kumona bainanji kimye kyonse ku nzubo ko balamina bakote. Waambile’mba: “Twakankelwe kulama Bamama juba jonse kwesakana na byo kyakebewenga. Kechi kyapelele Bamama kuswa kwibalamina mu nzubo mo balamina bakote ne. Kibakatezhe bingi. Nangwa byonkabyo, mu bañondo bapeleleko mu bumi bwabo bamwene kuba’mba kijitu bulongo, kabiji baswile.”
18. Aba baji na mwingilo wa kulama bansemi bafwainwa kuketekela ka?
18 Mwingilo wa kulama bansemi benu babena kukoma wakonsha kukatazha ne kukokesha bingi. Pa kulama bakikulumpe, kechi mashinda onse akonsha kwingila ne. Pano bino, kunengezha bulongo, kuyila mumo na ba mu kisemi, kwisamba ne kulomba kwi Yehoba, kwakonsha kwimukwasha kunemeka ne kulama bulongo bansemi benu mu butemwe. Kuba bino kukemulengela kwikala na lusekelo mambo mukayuka kuba’mba mwibata muchima kabiji mubena kwibalama bulongo. (Tangai 1 Kolinda 13:4-8.) Kyakila pa byonse, ketekelai kuba’mba mukekala na mutende wa mu milanguluko na mambo a mapesho a Yehoba ekala na bonse banemeka bansemi babo.—Fili. 4:7.
^ par. 3 Mu bisho bimo, kijitu bulongo bansemi kwibalama ku baana babo bakoma, kabiji bakonsha kusalapo kuba bino.
^ par. 11 Inge kya kuba bansemi benu beikela, monai kuba’mba aba babena kwibalama kabiji bo mwaketekela bulongo baji na makii akonsha kwibalengela kutwala mu nzubo ya bansemi benu inge kuji byamweka.
