1, 2. (a) Ki matata mañi e ba kopana ni ona batu mwa mabasi a mañata, mi ki lipuzo mañi ze zuha? (b) Bashemi ni bana ba kona ku itukiseza cwañi ku cinca kwa miinelo?

KI NTO ye kona ku utwisa hahulu butuku ku bona bashemi ba mina ba ne ba banga ni maata ili ba ne ba ikonela ku eza lika, ha ba palelwa ku ipabalela. Mwendi bo maa mina kamba bo ndataa mina ba wile fafasi mi ba lobehile noka, ba lyangani mi ha ba sa nahana hande, kamba ba fumanwi ni butuku bo butuna. Ku kona ku ba taata kwa basupali ku tiyela miinelo ye taata ye ama buiketo bwa bona bwa kwa mubili kamba miinelo ye miñwi sihulu haiba lika zeo li ba palelwisa ku ipabalela. (Jobo 14:1) Lu kona ku ba tusa cwañi? Basupali bao ba kona ku babalelwa cwañi?

² Taba ye ñwi ye bonisa mwa ku babalelela basupali i li: “Nihaike kuli ku taata ku ambola za matata e ba kopana ni ona basupali, batu ba mwa lubasi ha ba nyakisisa miinelo ye ama busupali ni ku lumelelana cimo mo ba kona ku babalelela basupali, ba ka peta hande buikalabelo bo ku si na taba ni ze ka ezahala. Lu swanela ku hupulanga kuli matata e ba kopana ni ona basupali ha koni ku tibelwa. Kona libaka ha lu tokwa ku itukiseza cimo sina lubasi. Ha lu nyakisiseñi mo mabasi a kona ku sebelisanela hamoho kuli a eze likatulo ze taata.

3. Ba ba mwa lubasi ba kona ku ezañi muta bashemi ba bona ba ba supezi ba tokwa ku tusiwa hahulu? (Mu bone siswaniso se si fa likepe 25.)

³ Ku banga ni nako yeo bashemi ba fitanga fa ku palelwa ku ipabalela mi ba tokwanga ku tusiwa. (Mu bale Muekelesia 12:1-7.) Muinelo o cwalo ha u ba teñi, bashemi ba ba supezi ni bana ba bona ba swanela ku lumelelana kuli ki pabalelo ye cwañi ye swanela ni ye ba kona ku kwanisa. Ki kwa butokwa ku kopana sina lubasi ni ku nyakisisa kuli ki tuso mañi ye tokwahala, tuso yeo i ka fiwa cwañi, ni ku bona mo mu ka sebelisanela sina lubasi. Mañi ni mañi u swanela ku eza za kona ni ku buisana ni ba bañwi ka ku lukuluha. Kana bashemi ba kona ku zwelapili ku pila ba nosi? * Mu buisane za kona ku eza mañi ni mañi ilikuli bashemi ba fiwe tuso ye ba tokwa. (Liprov. 24:6) Ba bañwi mwa lubasi ba kona ku tusa ka ku babalelanga bashemi ba bona ba basupali zazi ni zazi, ba bañwi bona mwendi ba kona ku tusa ka ku lifelanga milyani ya bashemi ba bona. Mañi ni mañi mwa lubasi u swanela ku ziba buikalabelo bwa hae, kono nako ha inze i ya, ba mwa lubasi ba kona ku cincana buikalabelo bwa bona kamba ba kona ku yapananga ha ba nze ba peta buikalabelo bwa bona.

4. Ba mwa lubasi ba kona ku fumana kai tuso?

⁴ Ha mu kalisa ku babalela bashemi ba mina, mu ikataze ku ituta ze ñata ka za butuku bo ba kula. Haiba bashemi ba mina ba na ni butuku bo bu ka zwelapili ku totobela, mu itukiseze cimo ze ka ezahala. (Liprov. 1:5) Mu potele liofisi za ba muuso mwa silalanda sa mina ze tusanga basupali. Mu buze kuli ki litukiso mañi ze kona ku tusa bashemi ba mina ku amuhela lituso ze nde kamba ze kona ku mi tusa ku babalela hande bashemi ba mina. Ha mu nze mu nahanisisa za licinceho zeo ze taata, mwa kona ku kalisa ku ba ni maikuto a maswe, a cwale ka ku ikutwa bumaswe hahulu, ku mbwetuka, kamba ku lyangana. Ha mu li mwa muinelo o cwalo, mwa kona ku bulelela mulikanaa mina yo mu sepile mo mu ikutwela. Sa butokwa ni ku fita, mu bulelele Jehova mo mu ikutwela luli. Jehova wa kona ku mi fa kozo ya mwa munahano ye mu tokwa kuli mu utwisise muinelo ufi kamba ufi o mu li ku ona ni ku u tiyela.—Samu 55:22; Liprov. 24:10; Mafil. 4:6, 7.

5. Ki kabakalañi ha ku li ko kunde ku itukiseza cimo mwa ku babalelela basupali?

⁵ Ki kwa butokwa kuli basupali ni mabasi a bona ba itute cimo za mwa ku babalelela basupali. Ka mutala, ba kona ku batisisa haiba ku ka swanela kuli mushemi a pile ni mwanaa hae wa muuna kamba wa musali, haiba kwa konahala kuli mushemi a pile mwa ndu mo ku babalelwa basupali, kamba ku nyakisisa liakalezo ze ñwi ze li teñi. Ha ba eza cwalo, ba kona ku itukiseza cimo “maswenyeho ni manyando” a banga teñi mutu ha supezi. (Samu 90:10, Bibele ye Kenile, Hatiso ya 1984.) Haiba ba mwa lubasi ba sa leli cimo, ba ka eza likatulo ka sipundumukela muta ku taha matata kwapili. Caziba yo muñwi u bulela kuli: “Mutu ha tezwi ki butata, haki yona nako ye nde ya ku eza katulo ya ka sipundumukela.” Haiba likatulo li eziwa ka sipundumukela, ba lubasi ba kona ku zwafa mi mwendi ba kona ku sa lumelelana fa lika ze swanela ku eziwa. Nihakulicwalo, haiba lu lela inge ku sa ni nako, ku ka lu bela bunolo ku utwisisa miinelo ye ezahala.—Liprov. 20:18.

6. Ki kabakalañi ha ku li kwa butokwa ku buisana litaba za ko ba ka pila ni mo ba ka pilela bashemi ha se ba supezi?

⁶ Ku kona ku bonahala taata ku buisana ni bashemi ba mina za ku eza licinceho mwa ndu ya bona kamba za kuli ba tute ka nako ye ñwi. Kono batu ba bañata ba bulela kuli ku buisana litaba ze cwalo ku ba tusize hamulaho wa nako. Libaka? Libaka ki la kuli ba kona ku ambolisana litaba ze taata, ku teeleza ka likute, ni ku ba ni milelo ye swanela pili matata a si ka taha kale. Haiba batu mwa lubasi ba lukuluha ku talusa mo ba ikutwela, ba ka swalisana hahulu, mi ba ka latana hahulu. Basupali ba kana ba tabela ku pila ba nosi ka nako ye  telele. Haiba bashemi ba ambolisana ni bana ba bona kuli ki pabalelo ye cwañi ye ne ba ka tabela, ku ka tusa hahulu yo muñwi ni yo muñwi mwa lubasi ku ziba za ku eza muta bashemi ba ipumana mwa muinelo o tokwa kuli ba babalelwe.

7, 8. Ki lika mañi ze ba swanela ku ambolisananga ba mwa lubasi, mi ki kabakalañi?

⁷ Bashemi, ka nako ye mu buisana ni lubasi lwa mina, mu ba bulelele ze mu bata, masheleñi e mu kona ku itusisanga, ni lika ze ñwi ze mu tabela. Mwendi ba lubasi ba tabela ku eza mo mu batela mi ba bata ku sebeza ka taata kuli ba mi tuse ku ikezezanga lika. (Maef. 6:2-4) Ka mutala, kana mu bata kuli yo muñwi kwa bana ba mina nge a mi inge ni ku yo pila ni mina? Kamba mu bata kuli mu tusiwe ka nzila i sili? Mu hupule kuli bana ba mina ha ba koni ku eza lika kaufela ze mu bata, ni kuli ba bañwi mwa lubasi mwendi ba na ni mubonelo o shutana ni wa mina. Ku ka nga nako ye telele kuli kaufelaa mina mu be ni mubonelo o swana.

⁸ Haiba lu itukiseza cimo ni ku ambolisana hande, lwa kona ku ambuka matata a mañata. (Liprov. 15:22) Mu ambole ni lubasi lwa mina ka za likalafo ze tokwahala ni lika ze mu tokwa. Ha mu buisana litaba zeo, mwa kona ku itusisa litaba ze fa kadi ya DPA ye ba na ni yona Lipaki za Jehova. Mañi ni mañi u na ni tukelo ya ku ziba mialafelo ye li teñi, mi u na ni tukelo ya ku lumela kamba ku hana mualafelo o muñwi. Litaba ze ñozwi cimo li ka bonisa mialafelo ya tabela mutu. Ku keta mutu ya ka mi yemela ha ku ba ni butata ku ka tusa mutu yo ye mu sepile ku mi ezeza likatulo ze swanela ha ku tokwahala. Basupali ba bañwi ba beyanga kadi ya bona ya DPA ko ba beyanga will ni mapampili a mañwi a butokwa a insurance, a kwa panga, ni ko ba bulukelanga likeyala za liofisi za ba muuso mane ni ko ba bulukelanga lika ze ñwi cwalo za butokwa.

9, 10. Ki lili fo bashemi ba kona ku tokwela tuso ye tuna ye zwa kwa bana ba bona?

⁹ Hañata, ba mwa lubasi ba batanga kuli basupali ba zwelepili ku ba ni tukuluho ya bona. Ibile feela kuli bashemi ba kona ku ikapehela, ku nwa milyani ya bona, ni ku ambola hande, bana ha ba tokwi ku zamaisa lika kaufela ze ezahala mwa bupilo bwa bashemi ba bona. Nako ha inze i ya, mwendi bana ba ka tokwa ku eza licinceho ka za mo ba ka babalelela bashemi ba bona haiba kuli bashemi ha ba sa kona ku zamaya, ha ba sa kona ku ya kwa ku leka lika, kamba haiba se ba libala-libala feela.

¹⁰ Mwendi basupali ba kana ba tuhela ku eza lika ka mo ku tokwahalela kamba mane ba kana ba lembwala. Ba kana ba kala ku sa utwela fakaufi, ku sa bona, ku libala lika kapili, kamba mwendi ku kana kwa ba bela taata ku ya kwa kandu ka matali. Haiba bashemi ba mina ba ba supezi ba katazwa ki bo buñwi kwa matata ao, ne ku ka ba hande kuli mu ba ise kwa sipatela. Mu bonane ni dokota butata bo, bu sa kala feela. Bana ba kona ku lukisa kuli ku be ni tomahanyo ya kuli bashemi ba bonanange ni dokota, mi hape ba kona ku lukisa kuli litaba ze ñwi za ka butu ze ama bashemi ba bona za lukiswa hande. Kuli bashemi ba babalelwe hande, bana ba kona ku ba yemelanga mwa litaba ze ñwi, inge cwalo ku  ba tusa kwa lika za ku ñola-ñola, ku ba isa kwa sipatela ni ku ba kutisa, mane ni ku ba tusa mwa lika ze ñwi cwalo.—Liprov. 3:27.

11. Lu tokwa ku ezañi kuli bashemi ba lumele licinceho?

¹¹ Haiba bashemi ba mina ba kula butuku bo bu sa foli, mwendi mu ka tokwa ku eza licinceho za mo mu ba babalelela kamba ku eza licinceho ka za sibaka se ba pila ku sona. Haiba kuli cinceho ye eziwa ki ye nyinyani, kwa kona ku ba bunolo kuli bashemi ba mina ba lumele cinceho yeo. Haiba mu pila kwahule ni bashemi ba mina, mwendi Paki yo muñwi kamba mutu yo muñwi ya pila bukaufi wa kona ku potelanga bashemi ba mina ka nako kaufela ni ku mi bulelelanga mo ba zuhela. Kana tuso ye ba tokwa ki ya ku ba apehelanga feela ni ku ba tapiseza? Kana ku eza licinceho li sikai fa sibaka fo ku pila bashemi kwa kona ku ba tusa kuli ba kone ku zamaya-zamaya fa lapa, ku tapa, ni ku eza lika ze ñwi cwalo? Mwendi basupali ba ka tokwa feela ku ina ni mutu yo muñwi ya ba babalela kuli ba zwelepili ku pila ba nosi. Kono haiba kuli kwa kataza kuli ba ine ba nosi, mu ka tokwa ku fumana nzila ye mu kona ku ba babalela ka yona ka nako ye telele. Ku si na taba ni muinelo o mu li ku ona, mu buze mwa sibaka se mu pila ku sona kuli ki lituso mañi ze kona ku fiwa. *—Mu bale Liproverbia 21:5.

12, 13. Bana ba ba hulile ba bañwi ba ezizeñi kuli ba kuteke ni ku babalela bashemi ba bona?

¹² Lu bata kuli bashemi ba luna ba pile mwa sibaka se sinde kakuli lwa ba lata. Lu banga ni kozo ya mwa munahano ha lu ziba kuli bashemi ba luna ba babalelwa. Nihakulicwalo, bana ba bañata ba ba hulile ha ba pili bukaufi ni bashemi ba bona. Bana ba bañwi ba ba hulile ba itusisanga mazazi a bona e ba pumulanga fa musebezi kwa ku yo potela bashemi ba bona, ili ku yo ba tusa ni ku ba ezeza misebezi ya fa lapa ye ba sa koni ku eza bona. Bana ba kona ku bonisa kuli ba lata bashemi ba bona ka ku ba lizezanga luwaile ka nako kaufela, ka ku ba ñolelanga mañolo, kamba ka ku ba lumelanga mashango ka ku itusisa Intaneti.—Liprov. 23:24, 25.

¹³ Nihaikaba kuli lubasi lwa mina lu pila kwahule, mu ka tokwa ku fumana nzila ya ku tusanga ka yona bashemi ba mina. Haiba mu pila kwahule ni bona, mi bashemi ba mina ki Lipaki, mwa kona ku ambola ni baana-bahulu ba mwa puteho mo ku fumaneha bashemi ba mina ni ku ba buza ze mu kona ku eza. Mi sa butokwa ni ku fita, mu lapele ku Jehova ka za bashemi ba mina. (Mu bale Liproverbia 11:14.) Nihaikaba kuli bashemi ba mina haki Lipaki, mu swanela ku ‘kuteka bo ndataa mina ni bo maa mina.’ (Ex. 20:12; Liprov. 23:22) Kono haki mabasi kaufela a ka eza likatulo ze swana. Ba bañwi ba tabelanga kuli bashemi ba bona ba ba supezi ba to ina ni bona ndu i liñwi, kamba ba to ina bukaufi ni bona. Nihakulicwalo, fokuñwi ha ku konahalangi ku eza cwalo. Bashemi ba bañwi ha ba tabelangi ku ina ni bana ba bona ba ba hulile ili ba ba na ni mabasi a bona. Ba kona ku tabela ku ina ba nosi ka ku ikutwa kuli ha ba tabeli ku kataza bana ba bona. Bashemi ba bañwi ba kona ku ipabalela inze ba li ba nosi mi ba kona ku tabela ku zwelapili mwa muinelo wo.—Muek. 7:12.

14. Ki matata mañi e ba kona ku kopana ni ona ba ba peta hahulu buikalabelo bwa ku babalela bashemi ba bona?

¹⁴ Mwa mabasi a mañata, mwana ya pila bukaufi ni bashemi ba hae ki yena ya bonahalanga hahulu kuli wa babalela bashemi. Nihakulicwalo, bana ba ba babalela bashemi ba bona ba swanela ku ba ni mubonelo o itikanelezi ha ba nze ba babalela bashemi, ni ku babalela lubasi lwa bona hape. Mo lu itusiseza maata ni nako ya luna kwa shutana-shutana. Mi haiba muinelo wa li ku ona mutu ya babalela bashemi u cinca, ba lubasi ba swanela ku nyakisisa muinelo wo sinca. Kana mutu yo  muñwi mwa lubasi u peta hahulu buikalabelo bo buñata? Kana bana ba bañwi ba kona ku eza ze ñata ka ku yapananga misebezi ha ba nze ba babalela bashemi ba bona?

15. Ki lika mañi ze kona ku tusa kuli mutu ya babalela bashemi a si ke a katala?

¹⁵ Haiba mushemi ya supezi u bata ku tusiwanga ka nako kaufela, ya mu tusa u ka katala. (Muek. 4:6) Bana ba ba na ni lilato ba bata ku sebeza ka taata, nihakulicwalo, ku babalela bashemi ba bona ku kona ku ba imeza hahulu. Batu ba ba zwelapili ku babalela bashemi ba bona ba tokwa ku hupulanga kuli ku na ni ze ba sa koni ku eza mi mwendi ba ka tokwa ku kupa tuso ku ba bañwi. Lituso ze ñwi ze fiwa ka nako kaufela za kona ku tahisa kuli bashemi ba zwelepili ku babalelwa fa lapa ku fita ku isiwa kwa sibaka ko ku babalelwa basupali.

16, 17. Bana ba kona ku ikutwa cwañi ha ba nze ba babalela bashemi ba bona ba basupali, mi ki lika mañi ze ka ba tusa ku utwisisa mo ba ikutwela ni ku ba ni mubonelo o swanela? (Mu bone mbokisi ye li, “Ku Babalela Basupali ka Buitebuho.”)

¹⁶ Kwa tomohisa pilu ku bona matata e ba kopana ni ona bashemi ba luna bakeñisa busupali. Ba ba babalela basupali fokuñwi ba ikutwanga bumaswe, ba bilaelanga, ba zwafanga, ba nyemanga, ba ikutwanga mulatu, kamba mane ba halifanga hahulu. Fokuñwi, mushemi ya supezi a kana a bulela lika ze utwisa butuku kamba ku sa bonisa buitumelo. Haiba lika zeo li mi ezahalela, mu si ke mwa sitatala kapili. Dokota yo muñwi ya alafa matuku a mwa munahano u li: “Haiba lu ikutwa bumaswe, lu swanela pili ku itumelela kuli lu ikutwa bumaswe, mi lu si ke lwa ikutwa bumaswe bakeñisa mo lu ikutwela.” Mu ambole ni bakumina kamba mutu yo muñwi wa mwa lubasi kamba mulikanaa mina ye mu sepile ka za mo mu ikutwela. Ku eza cwalo ku kona ku mi tusa ku utwisisa maikuto a mina ni ku ba ni mubonelo o swanela.

¹⁷ Mwendi nako i ka fita ya kuli ha mu sa kona ku babalela bashemi ba mina ka ku ba fa ze ba tokwa. Mwendi ba lubasi ba ka atula kuli bashemi ba ba supezi ba tokwa ku yo babalelwa ko ku babalelwanga basupali. Kaizeli yo muñwi naa potelanga bo mahe zazi ni zazi ko ku babalelwanga basupali. Kaizeli yo u li: “Ne lu palezwi ku babalelanga bo maa luna zazi ni zazi. Ku tuhelela bo ma kuli ba ye kwa sibaka ko ku babalelwanga basupali ne si nto ye bunolo. Ne kuli taata nihaiba feela ku nahana za taba yeo. Nihakulicwalo, yeo ne li yona nzila ye nde ya ku ba babalela ka yona ha ne ku siyezi likweli li sikai feela kuli ba timele.”

18. Batu ba ba babalela basupali ba kona ku kolwañi?

¹⁸ Buikalabelo bwa ku babalela bashemi ba mina ba ba supezi bu kona ku ba bo bu taata mi bwa kona ku mi zwafisa. Ha ku na miezezo ye tomilwe ya mo mu swanela ku babalelela basupali. Kono haiba mu itukiseza cimo, mu swalisana ni lubasi lwa mina, mu ambolisana hande, mi sa butokwa ni ku fita, haiba mu lapela ku Jehova, mwa kona ku peta buikalabelo bwa mina bwa ku kuteka balatiwa ba mina. Ha mu ka eza cwalo, mu ka ba ni tabo kakuli mu ka fa bashemi ba mina ze ba tokwa ni ku ba isa pilu sina mo ba tokwela. (Mu bale 1 Makorinte 13:4-8.) Mi sa butokwa ni ku fita, mu ka ba ni kozo ya mwa munahano mi mu ka fuyaulwa ki Jehova.—Mafil. 4:7.