1, 2. (a) Le bisaka bivule bitanwanga na makambakano’ka, ne abwanya kulengeja bipangujo’ka? (b) Le bambutwile ne bana babwanya kunekenya makambakano a kushinta kwa ngikadilo namani?

 MUTYIMA ubwanya kukusansa shi ubayuka’mba bambutwile bobe badi kyaba kimo na bukomo ne kwikwatakanya abo bene, kebakibwanyapo monka kwikwatakanya. Padi Inabana nansha Shabana watyumukwa kifuka, wavutakanibwa ñeni ne kwikala na malangalanga, nansha kukwatwa misongo mikomo. Kadi kudi mwanda mukwabo utala pa kusokola lupeto. Banunu babwanya kukomenwa kwitabija kushinta kwa bukomo bwa ngitu nansha ngikadilo mikwabo ibalengeja pano bakomenwe kwikala na bwanapabo. (Yoba 14:1) Le bikalomba kulonga bika? Le babwanya kulelwa namani?

² Kishinte kimo kisambila pa mwa kulelela banunu kinena amba: “Nansha byobikalanga bikomo kwisambila pa myanda ya bununu, kisaka kisambila pa mwa kulongela ne kwitabija kutūla’ko mpangiko, kikabwanya kupwija kintu kyonso kikokeja kufika.” Tukasangela kamweno kadi na ino mīsambo shi tuyukile’mba ano makambakano ayanga ku bununu keabwanikapo kwepukwa. Inoko, tukokeja kuteakanya’ko bintu bimo ne kukwata butyibi kumeso kwa kitatyi. Tubandaulei’ko bidi muswelo ubwanya kwingidila bisaka pamo na buswe pa kukwata mpangiko ya mwa kunekenenya makambakano amoamo.

 KWITEAKANYA KU “MAFUKU MABI”

3. Le i bika bibwanya kulonga bisaka shi bambutwile banunu basakilwa bukwashi bininge? (Tala kifwatulo kidi ku ngalwilo.)

³ Shi kitatyi kikomenwanga banunu bavule kwikwatakanya abo bene ne pa mfulo kibafika; basakilwa kukwashibwa. (Tanga Musapudi 12:1-7.) Shi bambutwile banunu kebakibwanyapo kadi kwiendeja, abo ne babo bana batame bafwaninwe kukimba kuyuka bukwashi buyampe bwibasakilwa ne kukwata mpango ya mwa kupwila mwanda. I biyampe nyeke kwikala na mīsambo ya kisaka mwanda wa kwisambila pa mwa kwingidila pamo, pa bisakibwa, ne pa bya kulonga. Bonso batalwa na mwanda, nakampata bambutwile, bafwaninwe kulombola milangwe yabo patōkelela ne kulombola senene mwikadile myanda. Bakokeja kwisambila pa kuyuka shi bambutwile bakendelela kwikala biyampe abo bene ku yabo njibo shi abebape bukwashi. * Nansha padi babwanya kubandaula muswelo wa kwingidija bukomo bwa mubutule yense mwa kuvuijija biselwa. (Nki. 24:6) Kimfwa, bamo babwanya kushikata nabo difuku ne difuku, ino bakwabo nabo babwanya kwibakwatakanya na lupeto. Bonso bafwaninwe kuyuka’mba abo bonso badi na mwingilo; inoko, uno mwingilo ubwanya kushinta mungya kitatyi ne kadi babwanya padi kwishinta mingilo.

4. Le bantu ba mu kisaka babwanya kutana bukwashi kwepi?

⁴ Kitatyi kyoshilula kuvuija bisakibwa bya mbutwile obe, witudile’ko kitatyi kya kuyuka myanda mivule pa ngikadilo yadi’mo. Shi ubelanga misongo yenda ibipila’ko, wifunde kuyuka bintu bikafika mu mafuku a kumeso. (Nki. 1:5) Enda ku sosiete ya ntanda itala mwingilo wa kukwatakanya banunu. Yuka mpangiko itūdilwe’ko mu kibundi ya kukupelejeja mwingilo obe ne kwibalela biyampe. Shi kushinta kwa ngikadilo ya kisaka kubafwena, ubwanya kwikala na milangwe mibi—milangwe ya bulanda, mutyima kupepa, nansha kuvutakanibwa. Lombola mulunda nobe okulupile milangwe yobe. Ne kadi, pungulwila mutyima obe kudi Yehova. Ubwanya kukupa ndoe ya mutyima yosakilwa mwa kulwila na ngikadilo yo-yonso.​—Ñim 55:22; Nki 24:10; Fid. 4:6, 7.

5. Mwanda waka i biyampe kukongakanya myanda ya mwa kulelela banunu kumeso kwa kitatyi?

⁵ Banunu bamo ne bisaka byabo bakongakanyanga na tunangu myanda ya mwa kwilelela kumeso kwa kitatyi—kimfwa muswelo muyampe wa mbutwile kwikala na mwana mwana-mulume nansha mwana mwana-mukaji, kwingidija bukwashi bwa mobo a bilelelo, nansha kumwena mu miswelo mikwabo itūdilwe’ko mu kibundi. Mu uno muswelo, bisaka bibwanya kwiteakanya ku ‘makambakano ne bulanda’ bifikanga mu bununu. (Ñim 90:10) Bisaka bivule bine kebitūlanga’kopo mpangiko, ne mu uno muswelo bikwatanga butyibi bukomo na kansontomokela shi makambakano abafika. Shayuka umo unena’mba, kino “i kitatyi kibi mpata kukwata butyibi bwa uno muswelo.” Shi butyibi bukwatwa bukidibukidi, bantu ba mu kisaka babwanya kwikala na malangalanga kadi kubulwa kumvwañana kubwanya kulupuka’mo. Pa kwabo kadi, shi mutūla’ko mpangiko kumeso kwa kitatyi, kushinta kwa mu mafuku a kumeso kekukasansapo bininge.​—Nki 20:18.

6. Le i muswelo’ka ubwanya bambutwile ne bana kumwena mu kwisambila pa mpangiko ya kwa kushikata banunu?

⁶ Ubwanya kumona’mba i bibi kwisambila na bambutwile bobe pa mpangiko ya kwa abo kushikata ne pa bisakibwa bya kuviluka difuku dimo. Inoko, bavule banene amba ino mīsambo yaikele na kamweno mwenda mafuku. Mwanda waka? Mwanda baikele na mikenga ya kutūla mpangiko miyampe ya kwisamba ne kwiivwana. Bamwene amba kuno i kwishinta milangwe kumeso kwa kitatyi, kupwija myanda na mushipiditu wa buswe ne kanye, kulengeja butyibi bwikale bupēla  bininge kukwata. Nansha shi banunu basaka kushikata pa abo bene ne kuvuija bisakibwa byabo abo bene, kwisambila na babo bana pa muswelo wa kwibata mutyima kobasaka ponso pobasakilwa kutebwa mutyima kudi na kamweno.

7, 8. Le i myanda’ka ifwaninwe kwisambila’po bisaka, ne mwanda waka?

⁷ Banwe bambutwile, mu mīsambo ya uno muswelo, lombolai kisaka byomusaka, bungi bwa lupeto lomubwanya kulupula, ne byomusaka kulonga. Kino kikebakwasha bakwate butyibi buyampe shi abe kubwanyapo kyaba kimo kwibukwata. Padi bakalēmeka byosaka ne kulonga bukomo bwa kukukwasha wikale nyeke na bwanapabo. (Ef. 6:2-4) Kimfwa, le usakanga mwana umo akwite uvilukile mu kyandi kisaka, nansha usakanga kintu kikwabo? Nena patōkelela ne kuyuka’mba ke bonsopo babwanya kumona bintu na mowibimwena kadi muntu yense usakilwa kitatyi​—ekale mbutwile nansha mwana—​kya kujadika milangwe yandi.

⁸ Bonso bafwaninwe kuyuka’mba, babwanya kwepuka makambakano na kutūla’ko mpangiko ne kwisamba. (Nki 15:22) Muno mubadilwa ne mīsambo itala pa bundapi ne pa byomusaka. Myanda isambila pa mwa Kundapila Misongo ingidijanga Batumoni ba Yehova i myanda ifwaninwe kwisambilwa’po mu ino mīsambo. Muntu yense udi na lupusa lwa kulombolwa’yo, ne kwitabija nansha kupela bundapi bobabwanya kumundapa. Bulombodi bumo bwa kiñanga bwa kutala kumeso kwa kitatyi, bulombola bisakanga muntu mu uno mwanda. Kutonga muntu wa kwimanina bundapi (kokwa kobibwanika ne kobitabijibwe mungya bijila) kubwanya kukulupija’mba muntu mukulupilwe ukakwata butyibi buyampe ponso pobilomba kwibukwata. Bikekala biyampe bonso batalwa na mwanda bekale na kopi wa mikanda ibapa lupusa kitatyi kyonso kyoisakibwa. Bamo belanga mu ano makopi byobasaka ne mikanda mikwabo ya mvubu itala ma akishida, kufutwa lupeto, manimelo kwa kwityila balupusa, ne bikwabokwabo.

9, 10. Le i mu makambakano’ka musakilwanga banunu kukwashibwa?

⁹ Mu myanda mivule, bambutwile ne bana basakanga banunu bekale nyeke na bwanapabo kukwatañana na bukomo bobadi nabo. Babwanya kwikala na bukomo bwa kuteka, kukundula njibo, kwiundapija, ne kwisamba pambulwa makambakano. Mu uno muswelo, bakulupijanga babo bana amba kebasakilwapo kutebwa mutyima bininge mu bwabo būmi bwa bukile bukya. Inoko, kitatyi pa kupita’po, shi bambutwile kebashikete kijabanda, padi kebakidi na bukomo bwa kupota bintu, nansha kushilula kususuka pa mwanda wa kubulwa kulanga biyampe, bana babwanya kulonga kintu pa kuno kushinta.

¹⁰ Kuvutakanibwa, kikona-mula, kwendalela pashikete, kubulwa kwivwana, kubulwa kumona, ne kubulwa luté i bipa bilupukanga ku bununu; inoko shi ano makambakano a mu būmi abafika, bafwaninwe padi kwikala nabo biyampe. Ku ngalwilo kwa mwanda onso pa ino, kimba bukwashi bwa kiñanga. Bana basakilwa padi kubadikila kukwata’ko  mpangiko mu uno mwanda. Kyaba kimo, bakokeja ne kushilula kwimanina kutūla mpangiko ya kwenda kwa muñanga ne myanda mikwabo ibatala. Pa kuta bambutwile mutyima biyampe, bana babwanya kwikala bu bakunena pa kyabo kyaba, kwibalembela, kwibendeja mu motoka, ne bikwabokwabo.​—Nki 3:27.

11. Le i bika byomukokeja kulonga mwanda wa bambutwile bebidile kushinta?

¹¹ Shi makambakano a bambutwile benu keabwanyapo kupwa, mubwanya kushinta muswelo wa kwibata mutyima ne mpangiko ya kwa kushikata. Kushinta kutyetye pa kwikala’ko, bikapēla padi kwilemununa. Shi mushikatanga kulampe na bambutwile benu, le bikekala padi biyampe mwanenu Kamoni nansha mulondakani kwibapempula kitatyi ne kitatyi ne kuyukija mwana umo mobekadile? Lelo basakilwa’tu bukwashi’nka bwa kutekelwa ne kukundula njibo? Lelo kushinta kutyetye kwa mu njibo kukebalengeja bapēlelwe ne kwikala bakomo mwa kutalukila, koya, ne bintu bikwabo? Padi, byonso bisakilwa banunu mwa kwikadila nyeke na bwanapabo bobasaka i muntu’tu wa kutambula beni ku njibo. Inoko, shi abo bene kebakekalapo na mutyima ntenke, bakasakilwa kukwashibwa nyeke. Nansha shi badi mu ngikadilo’ka, kimbai kuyuka mingilo ya kukwatakanya banunu idi mu kifuko kyobashikete’mo. *​—Tanga Nkindi 21:5.

12, 13. Le bana batame bashikatanga kulampe na bambutwile babo, bakebalēmeka ne kwibata mutyima namani?

¹² Bana badi na buswe basakanga bambutwile babo bekale na būmi buyampe. Kuyuka’mba i batebwe mutyima kupanga bana ndoe ya mutyima. Inoko, bana bavule batame bashikatanga kulampe na bambutwile babo pa mwanda wa biselwa bikwabo. Mu uno muswelo, bamo balombanga konje mwanda wa kukebapempula ne kuvuija bisakibwa byabo, kwingila mingilo ya njibo keibwanyapo kwingila bambutwile. Kwibeta ku telefone kitatyi ne kitatyi​—nansha difuku ne difuku shi bibwanika—​kutuma mikanda, nansha misapu ya ku Entelenete bikakulupija bambutwile amba bebasenswe.​—Nki 23:24, 25.

¹³ Nansha shi bidi namani, kuvuija kovuija bisakibwa bya bambutwile bobe difuku ne difuku kufwaninwe kubandaulwa. Shi kudipo kubwipi na bambutwile bobe kadi i Batumoni, ubwanya kwisamba na bakulumpe ba kyabo kipwilo, ne kwibanena bakulombole mobekadile. Kadi kokaleka kutūla ino myanda mu milombelo yobe. (Tanga Nkindi 11:14.) Nansha shi bambutwile bobe ke Batumonipo, usakanga kulēmeka “shobe ne inobe mwine kumo.” (Div. 20:12; Nki 23:22) Na bubine, ke bisaka byonsopo bikakwata butyibi bwa uno muswelo. Bamo bakwatanga mpangiko ya kuselela mbutwile mununu ku yabo njibo nansha kubwipi na kwabo. Inoko, kebibwanikangapo nyeke. Bambutwile bamo kebasakengapo kwikala pamo na babo bana batame ne bisaka byabo; bamwene bwanapabo bwabo na mvubu kadi kebasakengapo kwikala bu kiselwa kilēma. Bamo badi padi na misokwe​—ne kusaka padi—​kutebwa mutyima ku yabo njibo.​—Mus. 7:12.

14. Le i makambakano’ka abwanya kutana bantu babajinji bavuija bisakibwa bya bambutwile?

¹⁴ Mu bisaka bivule, biselwa bivule bya buledi bimweka bu bidi pa mwana umo mwana-mulume nansha mwana-mukaji, yewa udi kubwipi na bambutwile. Inoko, bantu babajinji bavuijanga bisakibwa byabo bafwaninwe kudingakanya bisakibwa bya bambutwile babo ne bya bisaka byabo. Kitatyi ne bukomo bwa muntu ne muntu i bishile. Kadi ngikadilo idi’mo bantu ba kuvuija bisakibwa byabo ibwanya kushinta, yalengeja babandaule monka mpangiko mipya yobakwete. Le kudi muntu umo mu kisaka udi padi na biselwa bivule? Lelo kudi bana bakwabo babwanya  kulonga bivule, padi na kujokela ku njibo mwanda wa kuvuija bisakibwa?

15. Le i muswelo’ka ubwanya kukwashibwa muntu uvuija bisakibwa aleke kukōka?

¹⁵ Shi mbutwile mununu usakilwa nyeke bukwashi, muntu uvuija bisakibwa byandi ubwanya kupungila. (Mus. 4:6) Bana badi na buswe basakanga kulonga byobya byobabwanya kulonga mwanda wa bambutwile babo, ino kulombwa nyeke kubwanya kwibalēmenena. Boba bavuija bisakibwa byabo batanwa mu ngikadilo ya uno muswelo, bafwaninwe kwikala na milangwe miyampe ne kulomba padi bukwashi. Bukwashi bwa mu kitatyi kimokimo bubwanya kukwasha bana bavuije bisakibwa byabo pa kubulwa kwingidija njibo ya kilelelo.

16, 17. Lelo i makambakano’ka akokeja kutana bana kitatyi kyobalelele bambutwile banunu, ne babwanya kunekenya’o namani? (Tala kapango kanena’mba, “Muswelo Muyampe wa Kuvuija Bisakibwa.”)

¹⁶ Ubwanya kufitwa ku mutyima pa kumona bipa bisansa bya bununu bya bambutwile baswe. Bantu bavule bavuijanga bisakibwa byabo bekalanga na bulanda, kuzumbija mutyima, kuvutakanibwa, bulobo, kwitopeka, enka ne kiji. Kyaba kimo, mbutwile mununu ubwanya kunena bintu bibi nansha kubulwa mutyima wa kufwija’ko. Shi bibaikala uno muswelo, kokakalabala bukidibukidi. Shayuka umo upotolwele kundapa misongo ya mu ñeni unena amba: “Muswelo muyampe wa kunekenya milangwe yo-yonso, nakampata yoya yomwene bu ke miyampepo, i kwitabija’yo bidi abe mwine. Leka kwilangila bibi bukidibukidi pa muswelo olañanga.” Wisambile na mwinē pobe, muntu mukwabo mu kisaka, nansha mulunda okulupile pa milangwe yobe. Ino mīsambo ibwanya kukukwasha uyuke milangwe yobe ne kwikala nyeke na bujalale.

¹⁷ Kukokeja kwikala kitatyi kibwanya kisaka kukomenwa misokwe nansha muswelo wa kwendelela kuvuija bisakibwa bya muntu obaswele ku njibo. Kumutūla ku njibo ya kilelelo kubwanya kwikala na mvubu. Kaka umo mwine Kidishitu wadi ukapempula inandi difuku ne difuku ku njibo ya kilelelo ya kubwipi. Wisambila pa kisaka kyandi amba: “Ketwadipo tubwanya kuvuija bisakibwa bya Mama mu mansá 24 pa difuku. Kwitabija kukamutūla ku njibo ya kilelelo kebwadipo butyibi bupēla kukwata. Mu ñeni, bwadi butyibi bukomo bininge. Inoko, wadi muswelo muyampe wa kumukwasha mu myeji ya mfulo mu būmi bwandi, kadi nandi waitabija kwenda’ko.”

18. Le boba bavuija bisakibwa bya bambutwile babwanya kukulupila bika?

¹⁸ Biselwa bya kulela bambutwile benu banunu bibwanya kwikala bikutakane kadi bikomo mu ñeni. Mu mwanda utala kulela banunu, kekudipo muswelo muyampe ulombwelwe ukendeka ku mununu yense. Inoko, na kukwata mpangiko na tunangu, kwiivwana na kisaka, kwisamba biyampe, kutentekela’po ne milombelo, ubwanya kuvuija biselwa bya kulēmeka baswe bobe. Shi ulonge namino, ukekala na nsangaji pa kuyuka’mba batelwe mutyima obasakilwa. (Tanga 1 Kodinda 13:4-8.) Kintu kya mvubu kutabuka i kino, ubwanya kukulupila nyeke amba ukekala na ndoe ya mutyima mine ipanga Yehova boba balēmekele bambutwile babo.​—Fid. 4:7.