1, 2. 1) ¿Ima chʼampaypitaj ashkha familias rikukunku, ima tapuykunatataj ruwakunku? 2) ¿Imaynatá tatas, wawas ima llakiykunata atipankuman?

TATASNINCHEJTA machuyapusqankurayku manaña imatapis sapallankumantaña ruwajta rikuspa ichá mayta llakikusunman. Ichá tatayki chayri mamayki urmakuspa wasanta pʼakikun, maypichus kasqanta qonqapuspa chinkapun chayri sinchʼita onqoykun. Machitustajrí mayta llakikunkuman machuyapusqankurayku manaña imatapis ruwayta atisqankumanta (Job 14:1). ¿Imatataj ruwasunman paykunata yanapanapaj? ¿Imaynatá paykunata qhawasunman?

² Machu runasta imaynatachus qhawanamanta parlaspa, uj yachaqana nin: “Imaynatachus machuyasqa tatasta qhawanamanta parlayqa mana atikullanchu. Chaywanpis chaykunamanta ñaupajmantaña parlarej familiasqa, chay pʼunchay chayamojtin imaynatachus tatasninkuta qhawanankupaj wakichisqasña kanku”, nispa. ¿Imaraykutaj ñaupajmantaña chaykunamanta parlariy may allin? Imaraykuchus machuyapusqanchejrayku llakiykuna kanqapuni. Chaywanpis ñaupajman llojsiyta atisunman chaypajtaj familia jina ñaupajmantaña imastachus ajllasqanchej yanapawasunman. Kunanqa qhawarina imaynatachus familias chayta ruwayta atisqankuta.

3. ¿Imatataj wakin familias ruwananku tiyan tatasninku yanapata astawan necesitajtinku? (25 paginapi dibujota qhawariy.)

³ Wakin runasqa machuyapusqankuman jina, manaña sapallankumanta imatapis ruwayta atinkuchu, chayraykutaj yanapanata necesitanku (Eclesiastés 12:1-7 leey). Jinapi rikukoj tatasqa, paykuna, wawasninku ima imastachus ruwanankuta ajllananku kanqa. Imastachus tatas necesitasqankumanta, familiamanta sapa uj imaynatachus yanaparinanpaj ima, allin kanman familia jina parlarinankupaj tantakunanku. Tukuyninkutaj, astawanraj tatas sutʼita imatachus necesitasqankuta ninanku tiyan, nitaj suyanankuchu tiyan tukuy ima nisqanku ruwakunantapuni. ¿Tatas sapallanku tiyakuyta atillankumanpunichu? * Chantapis, parlariychej tatasniykichejta qhawanaykichejpaj imatachus sapa uj ruwayta atisqaykichejmanta (Pro. 24:6). Ichá wakin wawasqa sapa pʼunchay tatasninkuta qhawankuman, wakintaj qolqewan yanapankuman. Wawasqa, tatasninkuta qhawanankupuni tiyan. Chaypajtaj tukuy yanapanakunkuman ujtaj ujtaj tatasninkuta qhawanankupaj.

4. Tatasniykita qhawanaykipaj, ¿imastataj ruwawaj?

⁴ Tataykita chayri mamaykita qhawayta qallarishanki chayqa, imamantachus onqosqa kashasqanta yachanayki, allin kanman. Tatayki chayri mamayki mana jampiyta atina onqoywan kashan chayqa, imaspichus qhepaman rikukunantapis yachallaytaj (Pro. 1:5, 6). Gobierno, ima yanapastachus qosqantapis tapuriy. Chantapis tatasniyki tiyakunku chaypi, machitusta astawan sumajta qhawanapaj ima yanapaschus kasqantapis tapurikullaytaj. Kausayniyki tijrakusqanta reparaspataj ichá llakikuwaj. Sutʼincharinapaj, ichá anchata phutikuwaj chayri ni imata ruwayta atisqaykita yuyawaj. Ajinapi rikukuspataj atienekusqayki amigoykiwan parlariy. Jehovamantaj llakiyniykita saqey, imaraykuchus payqa sonqo tiyaykuyta qosonqa, chaytaj llakiyniykita atipanaykipaj yanapasonqa (Sal. 55:22; Pro. 24:10; Fili. 4:6, 7).

5. Machitu tatasta qhawanapaj, ¿imastataj ñaupajmanta yachana tiyan?

⁵ May allin kanman machitus, wawasninku ima, ñaupajmanta yachananku, ima yanapaschus machuyasqa runasta qhawanapaj kasqanmanta. Sutʼincharinapaj, ¿allinchu kanman tata chayri mama mayqen wawallanwanpis tiyakoj ripunan? Chayri, ¿machitu runasta qhawanapaj wasiman apana allinchu kanman? ¿Imastawantaj tatata chayri mamata yanapanapaj ruwana kanman? Ajinamanta ima ‘llakiypajpis’ wakichisqa kasunchej (Sal. 90:10). Llakikunapaj jina ashkha familiasqa ñaupajmantapacha mana wakichikunkuchu, llakiykunapi rikukusparaj usqhayllata imatapis ajllanku. Uj yachayniyoj runa nin: “Llakiypi rikukusparaj imaynatachus machitu tatasta qhawayta ajllayqa, mana allinchu”, nispa. Arí, wawasqa imaynatachus machuyasqa tatasninkuta qhawayta usqhayllata ajllasqankurayku ichá llakiykunapi rikukunkuman, nitaj uj yuyayllaman chayayta atinkumanchu. Ñaupajmantapacha sumajta wakichikojtinkoqa, llakiykunapi mana rikukonqankuchu (Pro. 20:18).

6. ¿Imaraykutaj tatas maypichus tiyakunankumanta, imaynatachus yanapanamanta ima parlariy may allin?

⁶ Tatasninchejwanqa mana parlayta atillanchejchu wasipi imatapis waj jinamanta ruwakunanmanta, chayri wajnejman ripunankumanta. Chaywanpis ashkha runasqa, chaykunamanta parlariy may allin kasqanta ninku. Imaraykuchus niraj chʼampaykunapi kashaspa, chaykunamanta respetowan parlareyqa atikullan, allin yuyaywantaj imatapis ajllayta atikunman. Kʼachamanta familia  parlarikushajtenqa, tukuyninku imaynatachus tatasninkuta qhawayta munasqankumanta parlariyta atillankuman, munakuytataj rikuchiyta atillankuman. Chantapis ichá tatasqa, sapallankupuni tiyakuyta munasqankuta nenqanku. Ima yanapatachus necesitasqankuta wawasninkuman nejtinkoqa, wawasqa imaynatachus tatasninkuta yanapayta atillanqanku.

7, 8. ¿Imasmantataj familias parlarinanku allin kanman, chantá imaraykutaj?

⁷ Tatas wawasniykichejwan parlarishaspaqa, imastachus munasqaykichejta, mashkha qolqeyojchus kasqaykichejta ima willaychej. Ajinamanta qankuna mana ajllayta atejtiykichejqa, wawasniykichej qankunapaj ajllayta atenqanku. Ichá wawasniykichejqa, munasqaykichejman jina kausakunallaykichejtapuni saqesonqachej, imatachus ajllasqaykichejta jatunpaj qhawasqankurayku (Efe. 6:2-4). Tatas, ¿suyashankichejchu mayqen wawallaykichejpis wasinman pusakapusunaykichejta? Chayrí, ¿waj jinamanta yanapasunaykichejtachu suyashankichej? Chaywanpis mana suyanaykichejchu tiyan munasqaykichejman jinapuni ruwakunanta. Imaraykuchus mana tukuychu kikinta yuyanchej, nitaj yuyasqanchejta usqhayllata tijrachiyta atillanchejchu.

⁸ Ashkha chʼampaykunamanta jarkʼakusunman ñaupajmanta wakichikuspa, sumajta parlarispa ima (Pro. 15:22). Chayrayku familiaykichejwan imaynatachus jampichikuyta munasqaykichejta parlariychej. Directriz Médica (mayqentachus Jehovaj testigosnin apaykachanku) nisqaman imatachus juntʼachisqaykichejmantawan parlarillaychejtaj. Sapa ujpis imaynatachus jampichikuyta ajllayta atinchej. Directriz Médica (DPA) nisqapeqa, imaynatachus jampichikuyta munasqanchejta churayta atinchej. Chantapis pipichus atienekunki chay hermanota ajllawaj, imaynatachus jampichikuyta munasqaykita parlananpaj. Wakin tatasqa, Directriz Médica nisqata, herenciata saqenankumanta, seguros de vida nisqamanta, bancoman qolqeta churasqankumanta documentoswan khuska jallchʼanku. Chay documentosmantataj uj copiata orqhonku atienekunku chaykunaman jaywanankupaj. Ajinamanta ima kajtinpis munasqankuman jina ruwakunanpaj.

9, 10. ¿Maykʼajtaj tatas, wawasninkoj yanapayninta astawan necesitankuman?

⁹ Wakin familiaspeqa, machitu tatas sapallanku tiyakuyta ajllanku, wawasninkutaj chay ajllasqankuta jatunpaj qhawanku. Tatasninku waykʼukuyta, wasinkuta llimphuchayta, jampisninkuta ujyayta, wajkunawan parlariyta ima atillasqankurayku. Chayrayku wawasninkuman ninku, mana anchata kausayninkuman satʼikunankuta. Chaywanpis machuyapusqankuman jina manaña imatapis ruwayta atejtinku, qonqakapojtinku, rantikoj mana riyta atejtinku ima, wawasninkoj yanapanta necesitanku.

 ¹⁰ Machitusqa, ichá manaña bañomanpis riyta atinkumanchu, anchata llakikunkuman, manaña uyariytapis atinkumanchu, ñawisninkupis chharpuyapunman, tukuy imatapis qonqapullankumanña. Ajinapi tatasninchej rikukojtinkoqa, ichá usqhayllata doctorpaman apananchej allin kanman. Tatasninchej imastachus ruwasharqanku chayta, ichá noqanchej ruwananchej kanqa. Chayraykutaj tatasninchejta sumajta qhawananchejpaj tukuy imaymanamanta yanapananchej tiyan (Pro. 3:27).

11. ¿Imastataj tatasta yanapanapaj ruwana kanman?

¹¹ Tatas onqosqallapuni kajtinkoqa, ichá waj jinamanta yanapana kanqa. Chayta ruwashaspataj mana llakichinapaj jina ruwanachu. Wawas karupi tiyakojtinkoqa, ichapis uj hermano chayri uj vecino qhawarej rinman, imaynachus kashasqantataj wawasninman willarinman. Ichapis tatasqa wasinkuta llimphuchanata, waykʼuripunata imalla necesitankuman. Chantapis bañakushaspa, puriykachashaspa mana imanarpakunankupaj ichá wasipi imatapis allinchanata necesitanqa. Astawanpis wasipi ruwanasllawan yanaparinata necesitankuman. Manaña sapallanku tiyakuyta atejtinkutaj, astawan yanapanata necesitanqanku. Chantapis, machitu runasta allinta qhawanapaj ima yanapaschus llajtanchejpi kasqanmanta tapurisunman (Proverbios 21:5 leey). *

12, 13. ¿Imatataj wakinkuna karupi tiyakuspapis tatasninkuta qhawanankupaj ruwanku?

¹² Wakin wawasqa, tatasninkuta munakusqankurayku sumajta qhawayta munanku. Sumaj qhawasqa kajtinkutaj mayta kusikunku. Chaywanpis wakin wawasqa, tatasninkoj wasinmanta karupi tiyakunku. Chayraykutaj vacacionesninkupi tatasninkuta waturikoj rinku, imastachus tatasninku mana ruwayta atisqankutataj ruwaysinku. Wakin wawasqa tatasninkuta munakusqankuta rikuchinku paykunaman sapa pʼunchay telefononejta wajyarispa, cartasta apachispa, chayri celularnejta mensajesta apachispa (Pro. 23:24, 25).

¹³ Tatasninchejta sapa pʼunchay qhawana kasqanta mana qonqananchejchu tiyan. Tatasninchejmanta karupi tiyakojtinchej, paykuna Jehovata yupaychanku chayqa, qotuchakuyninkumanta ancianoswan parlarisunman yuyaycharichikunapaj. Jehovamanta mañakushaspapis tatasninchejpajwan mañapusunman (Proverbios 11:14 leey). Tatasninchej Jehovata mana yupaychajtinkupis, Biblia kamachiwasqanchejman jina jatunpaj qhawananchej tiyan (Éxo. 20:12; Pro. 23:22). Chaywanpis imaynatachus tatasta qhawanataqa mana tukuy wawaschu kikinta ajllanku. Sutʼincharinapaj, wakin wawasqa, tatanku chayri mamanku mayqennillankuwanpis tiyakoj ripunanta ajllanku chayri paykunaj qayllankupi tiyakunanta munanku. Chaywanpis chayqa mana jinapunichu kanman. Imajtinchus wakin tatasqa sapallanku tiyakuyta munanku, manataj uj llasa qʼepi jina wawasninkupaj kayta munankuchu. Qolqeyoj kaspataj, ichá pillatapis paykunata yanaparinanpaj contratakunkuman (Ecl. 7:12).

14. ¿Ima chʼampaypitaj rikukunman tatasninta qhawaj?

¹⁴ Wakin familiaspeqa, tatasta qhawaytaqa qayllapi tiyakoj wawallaman saqepunku. Chaywanpis payqa, familianpajpis tiempochakunallantaj tiyan. Kausaynin tijrakojtintaj, ichá hermanosninwan watejmanta parlarinan kanqa, imaynatachus tatasninkuta qhawanankupaj. Kay tapuykunatataj ruwakunkuman: “¿Ujnillaykuchu tatasta astawan qhawashayku? ¿Tukuyniyku tatasniykuta  qhawanaykupaj astawan kallpachakuyta atiykumanchu?”, nispa.

15. ¿Imatá ruwasunman tatanta qhawaj mana saykʼunanpaj?

¹⁵ Uj tata chayri uj mama tukuy tiempo yanapata necesitajtenqa, ichá payta qhawaj wawaqa saykʼunman (Ecl. 4:6). Tukuypis tatasninchejta sumajta qhawayta munanchej, chaywanpis tukuy tiempota yanapaspaqa ichá saykʼusunman. Ajinapi rikukuspaqa, ichá wajkunamanta yanapata mañakuna kanman. Wajkuna tatasta qhawaypi yanaparejtinkoqa, ichá tatasta qhawayta atikullanman, nitaj machitusta qhawanapaj wasiman apayta necesitakonqachu.

16, 17. 1) ¿Ima chʼampaykunapitaj rikukunkuman tatasninkuta qhawajkuna? 2) ¿Imataj yanapanman tatasninkuta kusisqallapuni qhawanankupaj? (“Kusikuni tatasniyta qhawashasqaymanta” nisqa recuadrota qhawariy.)

¹⁶ Tatasninchejta machuyajta rikuspa ichá llakikusunman. Machitu tatasninkuta qhawajkunaqa, llakisqas, sonqo pʼakisqas, phiñasqa, paykunapis juchayoj kankuman jina sientekunku. Wakin kuti machitu runasqa, sonqota nanachinapaj jina parlankuman, paykunarayku ruwasqankutapis pisipaj qhawankuman. Ajina kajtenqa, ama paywan phiñakuychu. Salud mental nisqamanta uj yachayniyoj runa nin: “LIakiyninchejta atipanapajqa, llakiyninchejta mana pakaykunachu, nitaj yuyanachu llakisqa kasqanchejmanta juchayoj kasqanchejta”, nispa. Chantapis chay llakiyniykimanta qosaykiwan chayri warmiykiwan, familiaykimanta mayqellanwanpis, chayri atienekusqayki amigoykiwan parlariwaj. Llakiyniykimanta wajkunawan parlarinaykeqa, kusisqallapuni kanaykipaj yanapasonqa.

¹⁷ Ichá uj pʼunchay wawasqa, tatasninkuta wasinkupi manaña qhawayta atenqankuchu. Chayraykutaj ichá machitusta qhawanapaj wasiman apayta ajllanqanku. Uj hermana sapa pʼunchay mamanta waturikoj rej, mamanqa machitusta qhawanapaj wasipi kasharqa. Chay hermana nin: “Mamaykutaqa mana tuta pʼunchayta necesitasqanman jina qhawayta atillarqaykuchu. Chayraykutaj machitusta qhawanapaj wasiman aparqayku, chayta ruwaytataj mana atillarqaykuchu. Chaywanpis chayta ruwasqaykoqa, may allin karqa, mamaykupis chayta allinpaj qhawarqa”, nispa.

18. ¿Imatataj Jehová tatasninkuta qhawajkunaman qonqa?

¹⁸ Tatasninchejta machuyayninkupi qhawayqa, mana atinapaj jinallachu kanman, llakichiwasunmantaj. Nitaj machitusta uj rejllata qhawanapaj yanapas kanchu. Chaywanpis tatasninchejta imaynatachus qhawanapaj sumajta parlarejtinchej, familiantin yanapanakojtinchej, Diosmanta yanapata mañakojtinchej imaqa, tatasninchejta qhawayta atillasun, jinamantataj jatunpaj qhawasqanchejta rikuchisunchej. Chay jawataj sonqo juntʼasqa kasunchej tatasninchej sumaj qhawasqas kashasqankuta yachaspa (1 Corintios 13:4-8 leey). Chantapis Jehová sonqo tiyaykuyta, bendicionninta ima qowasunchej (Fili. 4:7).