1, 2. a) ¿Ima problëmakunapataq mëtsikaq familiakuna pasayan? b) ¿Ima tapukïkunatataq rurakushwan? c) ¿Imatataq teytakuna y wamrankuna rurayanman edäyë tiempu chaptin mana alläpa sasa kanampaq?

TEYTANKUNA alli kallpayoq y alli saludyoq unë kayanqanta yarparninqa, y kikinkunallana cuidakïta mana puëdiyanqanta rikarninmi wamrankunaqa llakikuyan. Itsa wamrankuna musyariyan teytan o maman ishkirnin pakikuriyanqanta o mëchö këkäyanqanta mana musyar oqrakäyanqanta, o alläpa qeshyayanqanta. Tsë pasakïkanqankunata, y kikinkunallana cuidakïta mana puëdiyanqanta entiendïqa edäyashqakunapaqqa itsa sasaraq kanman (Job 14:1). ¿Imatataq ruranantsik? ¿Imanötaq cuidashwan?

² Edäyashqakunata imanö cuidanapaq kaqta parlarmi, juk yachatsikï kënö nin. “Edäyashqakunapaq parlë sasa (aja) kaptimpis, familiakunachö edäyashqakunata imanö cuidayänampaq kaqta puntallapita parlashqa kaq familiakunaqa, imapis pasakuptinmi listu këkäyanqa imata rurayänampaqpis”. Musyantsikmi edäyë chämuptinqa tukï problëmakuna kanampaq kaqta. Tsëmi alläpa precisan imanö ruranapaq kaqta puntallapitana patsätsinantsik. Rikärishun kuyakïwan familiakuna imanö yanapakuyänampaq kaqta.

3. ¿Imataraq rurayanman wakin familiakuna teytankunata wanayanqanchö yanapayänampaq? (Rikäri kë yachatsikïpa qallananchö këkaq dibüjuta.)

³ Chämunmi edäyashqakuna kikinkunalla cuidakïta mana puëdiyanqan y yanapakïta wanayanqan tiempu (Ecl. 12:1-7). Teytakuna imëka rurëninkunata kikinkunallana rurëta mana puëdirninqa, wamrankunawanmi parlayänan imanö yanapayänampaq kaqta shumaq patsätsiyänampaq. Jina precisanmi familiakuna ëllukärir imata rurayänampaq kaqta, y cada ünu imanö yanapakuyänampaq kaqta parlayänampis. Tantu teytakuna y wamrakunam tsë asuntupaq shumaq parlayänan imata pensayanqanta y sientiyanqanta. Tantiyarinapaq, itsa alleq rikäyanman wakinkuna yanapayaptin teytankuna wayinkunallachö quedakuyänampaq kaqta. * Jina alleqmi rikäyänan teytankuna alli cuidashqa kayänampaq cada ünu imata rurayänampaq kaqtapis (Prov. 24:6). Itsa wakinkunaqa llapan junaqkuna cuidëta puëdiyanqa, y wakinkunana qellëwan yanapëta mas puëdiyanqa. Tsënö kaptimpis, itsa tiempuwanqa teytankunata cuidëchö trukanakuyanman.

4. ¿Mëmantaq ëwayanman ayüdata ashir edäyashqakunapa familiankuna?

⁴ Teytëkita o mamëkita cuidarninqa, qeshyënimpita alleq musyapakïta procurë, y tsë imakunaman chätsinampaq kaqtapis musyapakï (Prov. 1:5). Gobiernukuna edäyashqakunapaq ayüdata qokuyanqan oficïnakunaman ëwë, teytëkikunapaq ima ayüdallapis kanqanta musyapakunëkipaq. Kawënikikunachö cambiukuna kanampaq kaqman pensanqëkiqa itsa llakitsishunkiman, o ni imata rurëta mana puëdeqnö sientikunkiman. Tsënö sientikurqa, mas confiakunqëki amïguïkiwan parlari. Masqa, shonqupita patsë Jehoväman mañakï, tsëmi yanapashunki tsë sasa tiempukunachö alli tsarakunëkipaq (Sal. 55:22; Prov. 24:10; Filip. 4:6, 7).

5. ¿Imanirtaq alli kanman edäyashqakunata imanö cuidayänampaq puntallapitana patsätsiyänan?

⁵ Alläpa allim kanman, teytakuna y familiankuna imata rurayänampaq kaqta puntallapitana musyayänan. Tantiyarinapaq, ¿allitsuraq kanman edäyashqa teyta o mama juk kaq wamranwan täräyänan? ¿O edäyashqakunata katsiyanqan wayikunaman apëtsuraq mas alli kanman? ¿Juknöpaqa imanöraq patsätsiyanman? Tsëkunata rurarmi puntallapitana alistakuyanqa tsë tiempukuna chämunan witsampaq (Sal. 90:10). Llakikïpaqqa, mëtsikaq familiakuna tsënö mana rurayanqanmi, y tsëmi tsë sasa tiempukuna chaptin, imatapis shumaqllaqa decidita puëdiyantsu. Juk yachaq nunam kënö nin: “Tsë tiempu chämuptinqa sasaran tsë höra imata decidinampis”. Familiakuna imatapis raslla decidiyänan kaptinqa, itsa sasaraq kanqa llapankuna acuerdu kayänan. Tsënö mana pasakunampaqqa, imanö rurayänampaq kaqta puntallapitana patsätsiyanqanmi yanapakunqa (Prov. 20:18).

6. ¿Imanirtaq precisan teytankuna mëchö täräyänampaq y imanö cuidayänampaq kaqta parlayänan?

⁶ Rasun kaqchöqa, kawëninkunachö cambiukunapaq, wanayanqankunapaq o mëchö täräyänampaq kaqta teytantsikkunawan parlëqa manam fäciltsu. Tsënö kaptimpis, atskaq familiakunam tsë asuntupaq puntallapitana parlarnin alli yarqapukuyashqa. ¿Imanir? Porqui tsë mana alli tiempukuna manaraq chämuptinmi, tsëkunapita shumaq respëtuwan parlë y imatapis patsätsiqa mas fäcil-lla. Tsënö rurarqa, llapan familiakunam imata pensayanqanta y sientiyanqanta shumaq kuyakïwan parlariyanqa. Awmi, itsa teytakunaqa kikinkunalla  atiendikïta y cuidakïta munayanqa. Peru imanö cuidayänampaq munayanqanta wamrankunawan parlayaptinqa, imatapis shumaq decidinampaqmi yanapakunqa.

7, 8. ¿Ima asuntukunapitataq precisan familiakuna parlayänan y imanir?

⁷ Teytakuna, familiëkikunawan parlarninqa willariyë ima munënikikuna y gustïkikuna kanqanta, jina qëllënikikuna ëka kanqantapis. Tsënöpam wanayanqëki höra imatapis shumaq decidiriyanqa. Itsa munënikikunata cuentaman churayanqa y procurayanqa kawënikikunachö cambiukuna alläpa mana kananta (Efes. 6:2-4). Tantiyariyänëkipaq, ¿pëwan y familianwan täraq ëwayänëkipaq wamrëki niyäshunëkitaku shuyaräyanki? ¿O imata rurayänantataq gustayäshunkiman? Rasumpa kaqchöqa manam llapankunatsu qamkunanölla pensayanqa. Yarpäyë, tiemputaran wanantsik juknömampa pensanapaq.

⁸ Shumaq parlapänakï kaptin, y puntallapitana imatapis patsätsiyaptinqa, decidiyanqankuna allillam yarqunqa (Prov. 15:22). Teytakuna, familiëkikunawan parlayë salud asuntuchö imanö atiendiyäshunëkita munayanqëkita. Tsënö parlayanqëkichömi musyatsiyankiman, Jehoväpa testïgunkuna utilisäyanqan Consentimiento Informado para la Atención Médica (CIAM) nishqan documentuchö qellqarëkanqankunata, tsëchömi rikätsikun munënikikuna ima kanqanta. Puntallapitanam tsë documentuta llenankiman. Jina tsë documentuqa Representante para la Atención Médica nishqan pï kanampaq kaqta akranqëkitapis rikätsikunmi, pëmi, imapis pasashuptiki munënikita cumplitsinqa. Y precisanmi tsë documentupa copianta pëpis y wakinkunapis katsiyänan. Wakin teytakunaqa precisaq documentunkunawan juntum juk copiata guardayan. Doctorkunaqa qeshyëkaqkunata ima tratamientukuna kanqantam musyatsiyänan, tsënöpa qeshyaqkuna ima tratamientuta chaskita o mana chaskita decidiyänampaq.

9, 10. ¿Imëtaq wamrankuna mas yanapayänanta wanayanqa edäyashqa teytakuna?

⁹ Mëtsikaq familiakunam imëkanöpa procurayan edäyashqa teytankunapa vïdankunachö alläpa cambiukuna mana kananta. Itsa edäyashqakunaqa cocinakïta, limpipakïta, jampinkunata upïta (upuyta) y maskuna rurëta puëdiyanraq. Tsëmi wamrankunata niyan kawëninkunaman alläpa mana mëtikuyänampaq. Tsënö kaptimpis, itsa watakuna pasanqanmannö teytakuna qonqapakur qallëkuyanman o kikinkunallana cuidakïta puëdiyanmannatsu, tsënö pasakuptinqa wamrankunanam yanapayanman.

¹⁰ Edäyashqakunaqa itsa ishpapukur pasapukuyanman, mäkuyanmannatsu, yarpäyanmannatsu, wiyayanmannatsu, rikäyanmannatsu o alläpa llakikï qeshyamampis  chäriyanman. Tsëkuna pasakuptinqa, wamrankunam doctorkunaman apayanman, itsa ima tratamientullapis kanqa. Jina allichi kanman teytankunata imanö cuidayänampaq y rurëninkunachö yanapayänampaq kaqta juklla decidiyanqanqa, tsënöpa teytankunata wanayanqanchö shumaq yanapayänampaq (Prov. 3:27).

11. ¿Imakunatataq wamrankuna rurayänan teytankuna kawëninkunachö cambiu kaptin yachakäyänampaq?

¹¹ Teytankuna qeshyëninkunachö alliyaqnö mana kaptinqa, Itsa wamrankuna imanö cuidëkäyanqanchö cambiukunata rurayanman, tsëta rurarpis, manam alläpaqa cambiukunata rurayanmantsu. Karuchö täräyaptinqa, itsa yanapakunman juk Testïgu o juk vecïnu edäyashqakunata watukarir imanö këkäyanqanta wamrankunata willariyanqanlla. ¿Cocinapäyänanta y limpiapäyänanllataku wanayan? ¿Allitsuraq kanman wayinkunachö imallatapis altsapakï tsënöpa mana accidentäkuyänampaq? Kawëninkunachö alläpa cambiukuna mana kanampaqqa, itsa wanayanman wayinkunachö rurapakïninkunawan pillapis yanapariyänanllata. Peru japallankunalla cuidakïta mana puëdiyaptinqa, mas yanapakïtam wanayanqa. Imanö kaptimpis, ima ayüdakuna kanqanta mas musyapakuyë (leyi Proverbius 21:5 *). *

12, 13. ¿Imatataq teytankunapita karunchö täraq wakin wamrakuna rurayashqa teytankunata respetar cuidayänampaq?

¹² Kuyakoq wamrakunaqa munayan y procurayan teytankuna alli atiendishqa kayänantam. Tsënö kananta munarpis, wakinkunaqa juk rurëninkuna kaptinmi teytankunapita karuchö täräyan. Tsënö kaptinmi, wakinkunaqa teytankunata watukayänampaq y yanapayänampaq vacacionninkunata provechayan. Tantiyarinapaq, teytankuna mana puëdiyanqan trabäjukunatam rurayan. Wamrankuna telëfunupa qayayanqan y cartakuyanqanmi edäyashqakunata kuyashqata sientikatsinqa (Prov. 23:24, 25).

¹³ Teytantsikkunata imanö cuidanapaq kaqtaqa alleqmi yarpachakunantsik. Karuchö tärarnin y pëkuna Testïgu kayaptinqa, allichi kanman congregacionninchö anciänukunata consëjuta mañarinqantsik y Jehoväta mañakunqantsikqa (leyi Proverbius 11:14 *). Peru teytantsikkuna mana Testïgu kayaptimpis, Biblia mandakunqannömi respetar cuidanantsik (Ex. 20:12; Prov. 23:22). Rasun kaqchöqa, manam llapan familiakunatsu igual-lla cuidayänampaq decidiyan. Wakinkunaqa munayan teytan o maman juk kaq wamranwan o amänunllachö täränampaqmi. Peru manam tsënötsu imëpis kanqa, wakin teytakunaqa manam munayantsu wamrankunawan y familiankunawan tärëta, porqui manam afanëta munayantsu. Puëdirninqa, itsa wayinkunachö pillapis cuidanampaq pagayanman (Ecl. 7:12).

14. Teytankunapita cargutsakoq wamrapaq, ¿ima problëmakunaraq kanman?

¹⁴ Mëtsikaq familiakunachömi, teytankunata cuidëchöqa juk wamranlla o amänunchö täraq kaqlla cargutsakun. Peru tsë cargutsakoqqa, alleqmi tiempunta y kallpanta patsätsinan familianta y teytankunata shumaq cuidanampaq. Höraqa imallapis pasakuriptinmi, yapëraq patsätsinan imanö ruranampaq kaqta. Itsa juk wamralla teytankunata cuidarnin alläpa rurëyoq këkan.  ¿Manatsuraq wakin wamrankunapis teytankunata cuidarnin yanapakïta puëdiyanman?

15. ¿Imanötaq cargutsakoq kaqta wakinkuna yanapayanman mana utishqa (ajayashqa) sientikunampaq?

¹⁵ Teytankuna yanapakïta imëpis wanayaptinqa, ciudaqninqa itsa kallpannaq sientikunqa (Ecl. 4:6). Teytantsikkunataqa shumaqmi cuidëta munantsik, peru tsëta imëpis ruranqantsikqa kallpannaqtam dejaramashwan. Tsënö pasakuptinqa, teytankunata cuidaqkunaqa yanapakïtam mañakuyänan. Wakinkuna höra höra yanapayaptinqa, puëdinmanmi teytankunata atiendita edäyashqakunata katsiyanqan wayikunaman mana aparninlla.

16, 17. a) ¿Höraqa imanöraq sientikuyan edäyashqa teytankunata cuidaq wamrankunata? b) ¿Imaraq yanapanqa mana alläpa llakikuyänampaq? (“Agradecikömi pëkunata cuidanqäpita” neq recuadruta rikäri.)

¹⁶ Teytantsikkuna awkinna o chakwanna kayanqanqa, llakinäratsimantsikmi. Mëtsikaq cuidaqninkunam yarpachakushqa, piñashqa o hasta resentïdu sientikuyan. Höraqa edäyashqakunaqa itsa mana pensarninlla lluta parlayanman. Tsënö pasakuptinqa, pëkunawan rasqa ama piñakïtsu. Tsëpaq parlarmi juk nuna kënö nirqan: “Pipis mana alli sientitsimashqa mana alläpa llakikunapaqqa, yarpänantsikmi sentimientuyoq kanqantsikta, y manam culpakushwantsu tsënö sientikunqantsikpita”. Tsë asuntupita parlë majëkiwan, juk familiëkiwan o confiakunqëki amïguïkiwan, tsëmi imanö sientikunqëkita musyanëkipaq y alli sientikunëkipaq yanapashunki.

¹⁷ Edäyashqa teytankunata wayinkunachö wamrankuna atiendita manana puëdirninqa, itsa edäyashqakunata katsiyanqan wayikunaman apayanman. Tsëchö mamanta cäsi llapan junaqkuna watukaq cristiänam, familiampaq kënö nin: “Mananam mamata shumaq atiendita puëdiyarqänatsu. Edäyashqakunata katsiyanqan wayikunaman apëta decidiyänäqa alläpa sasaraqmi karqan. Tsëchö këkar ichik killakunallata wanukushqa kaptimpis, decidiyanqäqa allim karqan y pëpis tsëtam musyarqan”.

18. ¿Imapitaraq següru këkäyanqa teytankunata shumaq cuidaqkuna?

¹⁸ Teytantsikkunata edäyëninkunachö cuidëqa itsa sasaraq kanman. Cada ünum jukläyapa jukläyapa cuidayänanta wanayan. Tsënö kaptimpis, puntallapitana imanö ruranapaq kaqta patsätsirqa, llapan familia yanapakurqa, pensanqantsikta musyatsikurqa y llapan shonquntsikwan Jehoväman mañakurqa, edäyashqa teytantsikkunatam shumaq respëtuwan cuidëta puëdishun. Wanayanqanmannö yanapakïta chaskïkäyanqanta musyarmi alli sientikushun (leyi 1 Corintius 13:4-8). Tsënö rurarqa, segürum këkäshun Jehovä bendicimänapaq y pëwan alli kanantsikpaq kaqta (Filip. 4:7).