1, 2. (a) Kumbi mabanja nganandi ngakumana ndi masuzgu wuli, nanga ndi mafumbu wuli ngo akhumbika kungaŵanaŵaniya? (b) Kumbi apapi ndi ŵana angamaliska wuli masuzgu ngo akumana nangu chifukwa chakusintha kwa vinthu pa umoyu wawu?

VINGAJA vakupweteka mtima kuziŵa kuti apapi ŵinu wo pakwamba ŵenga ndi nthazi ndipuso ajiphweriyanga ŵija, sonu atondeka kujiphwere. Vingachitika kuti awiskemwi pamwenga anyinamwi ŵawa ndipu adengenduka chiwunu, atimbanyizgika maŵanaŵanu pamwenga aŵasaniya ndi matenda ngakulu. Suzgu linyaki lingaŵa lakuti, akukota angasuzgika kuzomereza kuti matenda pamwenga vinthu vinyaki vo vasintha pa umoyu wawu vichitiskengi kuti alekengi kujiphwere ŵija. (Jobu 14:⁠1) Kumbi mungachitanji? Kumbi mungaŵaphwere wuli?

² Nkhani yinyaki yo yikonkhoska mo tingawovye akukota yikamba kuti: “Chinanga kuti kutuŵa kwakusuzga kukambiskana nkhani yakukwaskana ndi akukota kweni banja lo lakambiskiyana limu vo lingachita ndi kukoliyana pa vo lakambiskana, lisuzgika cha kumalana ndi suzgu lo lingaziŵapu.” Tikhumbika kuziŵa kuti kukambiskana nkhwakukhumbika ukongwa chifukwa masuzgu ngo ngatuza ndi ukoti ngakhwecheka cha. Chinanga kuti vingaŵa  viyo, tikhoza kunozgeke vinthu vinyaki ndipuso kuziŵa vo tingazichita. Tiyeni tikambiskani mo mabanja ngangakambiskiyana umampha vo angachita kuti azimaliski masuzgu nganyaki.

3. Kumbi mabanja ngatenere kuchitanji asani apapi akukota akhumbika chovyu chikulu? (Wonani chithuzi cho che papeji 25.)

³ Yifika nyengu yinyaki yo akukota anandi atondeka kuchita chechosi mwakuti akhumbika kovyeka. (Ŵerengani Wakutaula 12:​1-7.) Asani ve viyo, yiwu ndi ŵana ŵawu akhumbika kuziŵa vo angachita ndi kusaniya nthowa zambula kusuzga zo zingaziŵawovya. Kanandi vija umampha asani banja likambiskana kuti liwoni vo vikhumbika ndipuso nthowa zo zingaŵawovya. Asani akambiskana, apapi akhumbika kukonkhoska maŵanaŵanu ngawu mwakufwatuka ndipuso mwauneneska. Yiwu angawona asani chovyu cho aŵapaskengi chingawovya apapi ŵawu kuja umampha pa nyumba yawu. * Pamwenga angakambiskana vo mubali wawu weyosi wangachita kuti waŵawovyi. (Nthanthi 24:⁠6) Mwakuyeruzgiyapu, anyaki angafiska kuŵagwiriya nchitu za pa nyumba po anyaki angafiska kupereka ndalama. Weyosi watenere kuziŵa kuti we ndi udindu ndipu udindu wenuwu ungasintha mukuluta kwa nyengu, venivi vingachitiska kuti aziŵaphweriyengi mwakuchita kusinthana.

4. Kumbi ndi nunkhu ko ŵanthu wo aphwere akukota angasaniya chovyu?

⁴ Po mutamba kuphwere apapi ŵinu akukota, yesesani kuziŵa mo suzgu yawu yiliri. Asani atama ndipu utenda wo ukuwengi, mungachita umampha kuziŵa vo mungazichita kunthazi. (Nthanthi 1:⁠5) Mwaviyo, kambiskanani ndi mawupu nga boma ngo ngatovya ŵanthu akukota. Fufuzani ko mungasaniya chovyu muchigaŵa mo muja kuti muleki kusuzgika kuŵaphwere. Masuzgu ngo ngangazichitika m’banja mwinu ngangakutimbanyizgani ndipuso kukuguŵiskani ukongwa. Kambiyani mubwezi winu wakugomezgeka mo vinthu viliri. Mungachita umampha ukongwa, kukambiya Yehova vo ve mu mtima mwinu. Iyu wangakupaskani chimangu cha mu mtima cho chingakuwovyani kuti mulimbani ndi suzgu lelosi.​—⁠Sumu 55:22; Nthanthi 24:10; Ŵaf. 4:​6, 7.

5. Nchifukwa wuli mbumampha kufufuziya limu mo mungaziwovye akukota?

⁵ Akukota anyaki ndi mabanja ngawu afufuziya limu vo angazichita. Mwakuyeruzgiyapu, yiwu angawona asani mbumampha kuzija ndi mwana wawu munthurumi pamwenga munthukazi, ko angazija ndipuso nthowa zinyaki zo angazigwiriskiya nchitu zo zisanirika ko aja. Kuchita viyo, kungawovya kuti anozgeke ‘masuzgu.’ (Sumu 90:10) Chifukwa chambula kunozgeke, mabanja nganandi ngasankha vinthu mwaliŵi pa nyengu ya masuzgu. Munthu munyaki wangukamba kuti: “Nyengu ya masuzgu ndi nyengu yiheni ukongwa yakusankhiya vo mungachita.” Chifukwa chakukhumba kuchita vinthu mwaliŵi, ŵanthu a m’banja lo atimbanyizgika kweniso kuleka kukoliyanaku. Kweni asani mwanozgeke limu, musuzgika cha kusintha vinthu kunthazi.​—⁠Nthanthi 20:⁠18.

6. Kumbi apapi akukota ndi ŵana ŵawu angayanduwa wuli asani angakambiskiyana limu ko apapi wo amuja?

⁶ Nyengu zinyaki mungawona kuti vakusuzga kukambiskana ndi apapi ŵinu ko amuja kweniso vinthu vinyaki vo atenere kusintha. Anandi akamba kuti asani mwakambiskiyana limu, vitovya munthazi. Nchifukwa wuli akamba viyo? Chifukwa chakuti vitovya apapi ndi ŵana kukoliyana pa vo azamuchita. Yiwu awona kuti kukambiskiyana limu ndipuso kukoliyana pa vo akambiskana, kutovya kuti aleki kusuzgika kuziŵa vakuchita. Chinanga mphanyengu yo apapi akukota akhumba kuti ajengi pa nyumba pawu kweniso ajiphweriyengi ŵija, yiwu angachita umampha kukambiskana ndi  ŵana ŵawu chovyu cho angakhumba asani aziyamba kusuzgika.

7, 8. Kumbi ndi nkhani wuli zo mabanja ngakhumbika kukambiskana, nanga nchifukwa wuli?

⁷ Pa nyengu yakukambiskana, apapi mukhumbika kukambiya banja linu vo mukhumba, ndalama zo mwe nazu kweniso mo angakuwovyiyani. Venivi vazamuwovya ŵana ŵinu kuziŵa vo angazichita pa nyengu yo mungazitondeka kuvikamba. Panyaki ŵana ŵinu azamuchita vo mwaŵakambiya ndipuso azamuyesesa kuzomerezga kuti mujengi pakumwija. (Ŵaef. 6:​2-4) Mwakuyeruzgiyapu, kumbi muŵanaŵana kuti yimoza mwa ŵana ŵinu wakudaneningi kuti mukajengi nayu limoza ndi banja laki pamwenga muŵanaŵana kuti akuwovyeningi mu nthowa yinyaki? Ziŵani kuti ndi wosi cha wo angawona vinthu nge mo imwi muwone ndipuso vito nyengu kuti mpapi pamwenga mwana wasinthi mo wawone vinthu.

⁸ Wosi atenere kuziŵa kuti angakhwecha masuzgu asani akambiskana ndi kunozgeke. (Nthanthi 15:22) Yiwu angakambiskana mo apapi ŵawu angaziwovyeke asani atama ndipuso nthowa zo angayanja zakuŵawovye. Akhumbika kukambiskana so fundu zo ze pa kadi lo Akaboni aku Yehova agwiriskiya nchitu lakuti: Khadi Lopatsa Munthu Mphamvu Yosasinthika Yondisankhira Thandizo la Mankhwala (DPA). Munthu weyosi we ndi wanangwa wakuziŵa, kuzomera pamwenga kukana chovyu cha munkhwala cho wangapaskika. Kadi la DPA likonkhoska vo munthu wakhumba pa nkhani ya munkhwala. Asani mwasankha munthu wakukumiyani (ko boma lizomerezga) pa nkhani ya munkhwala, watenere kuwonesesa kuti chovyu cho mukusankha ndichu nadi mwalonde. Ŵanthu wo mukusankha kuti akumiyeni atenere kuja ndi kadi lakuyanana ndi linu kuti akaligwiriskiyi nchitu pa nyengu yo likhumbika. Anyaki atiŵapaskiya limoza ndi kalata yo yilongo wo azamuhara katundu wawu asani ŵafwa ndipuso makalata nganyaki ngakukhumbika nge nga inshuwalansi, ndalama zo ŵe nazu ndi makalata ngakukwaskana ndi boma.

9, 10. Kumbi ndi vinthu nivi vo vingachitikiya ŵanthu akukota, vo angakhumbika chovyu?

⁹ Kanandi ŵanthu a m’banja atenere kuŵapaska wanangwa ŵanthu akukota wakuchita vinthu vo angafiska mwakukoliyana ndi mo vinthu viliri pa umoyu wawu. Nyengu zinyaki angafiska kubika, kuchapa, kusamba, kumwa munkhwala kweniso kukambiskana nawu umampha. Kuchita viyo kungawovya ŵana ŵawu kuziŵa kuti akhumbika cha kuŵachitiyanga vinthu vosi zuŵa ndi zuŵa. Asani nyengu yakapu ndipu apapi atondeka kwenda, kuchigula vinthu pamwenga ayamba kuluwaluwa vinthu, ŵana akhumbika kuŵawovya.

¹⁰ Chifukwa chakukota anyaki angayamba kutimbanyizgika pakuchita vinthu, kusuzgika maŵanaŵanu, kujiwovye po aja, kuleka kuvwa, kuleka kuwona ndipuso kuluwaluwa, masuzgu ngenanga ngakhoza kumala. Asani venivi vayamba ŵaka, lutani kuchipatala mwaliŵi.  Ŵana ndiwu atenere kuchitapu kanthu mwaliŵi pa nkhani iyi. Yiwu angayamba kuchita so vinthu vinyaki vo apapi ŵawu achitanga ŵija kali. Mwakuyeruzgiyapu, ŵana angayamba kulongoro m’malu mwawu, kuŵalembiyanga vinthu vo akhumba, kuchiŵalinda ko aluta ndipuso kuŵachitiyanga vinthu vinyaki.​—⁠Nthanthi 3:⁠27.

11. Kumbi ndi vinthu wuli vo tingachita kuti apapi aleki kusuzgika asani vinthu vasintha?

¹¹ Asani masuzgu nga apapi ŵinu ngangamala cha, mungasintha nthowa zo mutiŵaphwelere kweniso ko ŵaja. Kusintha vinthu kamanakamana, kungawovya kuti nawu aleki kusuzgika kusintha mo awone vinthu. Asani muja kutali ndi apapi ŵinu, kumbi vingachitika kuti Mkhristu munyinu pamwenga munthu yo waja nawu kufupi waŵawonengi kaŵikaŵi ndipuso kukukambiyani mo vinthu viliri? Kumbi yiwu akhumba ŵaka kuŵabikiya ndi kuŵachapiya? Kumbi nyumba yawu yikhumbika kuyinozga kuti ayendengi umampha kweniso alekengi kusuzgika pakusamba ndipuso pakuchita vinthu vinyaki? Panyaki yiwu akhumba kuti munthu waŵawovyiyengi pa nyumba pawu. Chinanga vingaŵa viyo, asani angafiska cha kuja ŵija ndikuti mukhumbika kuŵawovya nyengu zosi. Mwe mosi mo vingaŵiya, fufuzani chovyu cho chingasanirika ko aja. *​—⁠Ŵerengani Nthanthi 21:⁠5.

12, 13. Kumbi ŵana wo aja kutali ndi ko apapi ŵawu aja alutirizga wuli kuŵatumbika kweniso kuŵaphwere?

¹² Ŵana wo atanja apapi ŵawu akhumba kuti apapi wo ajengi umoyu wamampha. Yiwu asuzgika maŵanaŵanu cha asani apapi ŵawu alonde chovyu chakwenere. Chifukwa cha maudindu nganyaki, ŵana anandi aja kutali ndi ko kuja apapi ŵawu. Mwaviyo, ŵana anyaki agwiriskiya nchitu mazuŵa ngo aleka kuluta ku nchitu kuti akawoni apapi ŵawu, akaŵachitiyi vinthu vo akhumba ndipuso kuchiŵagwiriya nchitu zo yiwu angafiska cha. Atiŵambiya foni kaŵikaŵi ndipu asani nkhwamachitika atiŵambiya zuŵa lelosi, atiŵalembe makalata, venivi vitovya apapi ŵawu kuziŵa kuti atiŵayanja.​—⁠Nthanthi 23:​24, 25.

¹³ Mwe mosi mo vingaŵiya, mukhumbika kuziŵa chovyu cho apapi ŵinu apaskika zuŵa lelosi. Asani apapi ŵinu mbakaboni ndipu muja nawu kutali, mungakambiskana ndi ŵara a mumpingu wawu kuŵafumba mo apapi ŵinu aliri. Mutenere so kumukambiya Yehova nkhani yeniyi mu rombu. (Ŵerengani Nthanthi 11:14.) Mukhumbika ‘kutumbika awuskemwi ndi anyinamwi’ chinanga kuti mbakaboni cha. (Chit. 20:12; Nthanthi 23:22) Kukamba uneneska, ndi mabanja ngosi cha ngo ngasankha vinthu mwakuyanana. Anyaki aja nyumba yimoza ndi apapi ŵawu akukota pamwenga kujanga nawu kufupi. Kweni ndi nyengu zosi cha zo venivi vichitika. Apapi anyaki akhumba cha kujanga ndi ŵana ŵawu wo akuto pamwenga kuyirwa, yiwu akhumba cha kupaska mphingu ŵana ŵawu ndipu awona kuti mbumampha kuja pakuŵija. Panyaki anyaki ŵe ndi vosi vakukhumbikiya ndipu atijiphwere ŵija pa nyumba yawu po aja.​—⁠Wak. 7:⁠12.

14. Kumbi ndi masuzgu wuli ngo ŵanthu wo aphwere akukota angaŵa nangu?

¹⁴ M’mabanja nganandi, viwoneka kuti mwana yo waja kufupi ndi apapi ŵaki ndiyu waja ndi udindu ukulu wakuŵaphwere. Wo aphwere apapi ŵawu akhumbika kuziŵa kuti ŵe so ndi udindu wakuphwere mabanja ngawu. Ndi nyengu zosi cha zo munthu wangaŵiya ndi nthazi ndipuso nyengu kuti wafiski udindu wenuwu. Wo aphwere akukota vinthu vingasintha pa umoyu wawu, vo vingachitiska kuti awoni so vo achitengi. Kumbi ndi mwana yimoza yo watiŵaphwere ukongwa apapi ŵinu? Anyaki nawu atenere kuwovyaku mwakusinthana pakupereka chovyu.

15. Kumbi yo waphwere apapi akukota wangachita wuli kuti udindu uleki kumukuliya?

¹⁵ Asani mupapi wakukota ngwakukhumbika  kuwovyeka nyengu zosi, yo watimuphwere wavuka. (Wak. 4:⁠6) Ŵana wo atanja apapi ŵawu akhumbisiska kuŵaphwere kweni chifukwa chakuti apapi wo akhumbika chovyu nyengu zosi, vingachitiska kuti udindu uje ukulu. Asani ve viyo, wo aphwere apapi ŵawu atenere cha kuchita soni kupempha chovyu. Kuwovya apapi akukota pafupipafupi kungawovya kuti munthu yo watiŵaphwere waleki kuvuka.

16, 17. Kumbi ndi masuzgu wuli ngo ŵana angakumana nangu achiphwere apapi ŵawu akukota, nanga angachita wuli kuti akunthiyengepu? (Wonani bokosi la mutu wakuti, “Vo Mzichi Munyaki Wachita.”)

¹⁶ Vija vakuguŵiska kuwona kuti apapi ŵaku wo utiŵayanja asuzgika chifukwa cha ukoti. Anandi wo aphwere apapi akukota nyengu zinyaki akondwa cha, asuzgika maŵanaŵanu, aguŵa, atijimba mlandu ndipuso nyengu zinyaki akwiyiya munthu yo atimuphwere. Nyengu zinyaki ŵanthu akukota angalongoro vinthu vakuguŵiska pamwenga angalongo kuti alumba cha. Asani venivi ndivu vitikuchitikiyani, kuthaŵiliya kukwiya cha. Munthu munyaki yo wakusambira za mo ŵanthu aŵanaŵaniya wakukamba kuti: “Nthowa yamampha yo munthu wangamaliskiya vo waŵanaŵana, ukongwa asani viheni, nkhuluwa ŵaka. Mungangalekeriyanga cha maŵanaŵanu ngaheni pamwenga kujimba mlandu chifukwa cha vo muŵanaŵana.” Kambiyani yo mukutorana nayu, munthu wa m’banja linu pamwenga munyinu yo mutimugomezga vo vakuguŵiskani. Venivi vingakuwovyani kuti muleki kukwiya.

¹⁷ Vingachitika kuti nyengu yinyaki, munthu yo waphwere wakukota wangaŵavi vinthu pamwenga wangasoŵa chakuchita kuti walutirizgi kuphwere apapi ŵaki wo waja nawu. Asani vaŵa viyo, vingaŵa umampha kuti musaniyi nthowa yinyaki yakuti muŵaphweriyengi musana ndi usiku. Mzichi munyaki walutanga kuchiwona anyina pafupifupi zuŵa lelosi ku nyumba yakuphweriyaku akukota. Iyu wangukamba kuti: “Tatondekanga kuphwere ama msana ndi usiku. Kwenga kwakusuzga kuzomerezga kuti ama akajengi ku nyumba yakuphweriyaku akukota. Vingundisuzga ukongwa maŵanaŵanu. Chinanga kuti venga viyo, yiwu anguzomera kuluta ku nyumba yakuphweriyaku akukota ndipu venivi vinguwovya kuti alonde chovyu chakwenere m’myezi yakuti ŵe pafupi kufwa.”

18. Kumbi wo aphwere apapi akukota angayanduwa wuli?

¹⁸ Kuphwere apapi ŵinu asani akota kungaŵa kwakusuzga ndipuso kungakutimbanyizgani maŵanaŵanu. Palivi ndondomeku ya vo mungachita kuti mumaliskiyi masuzgu asani muphwere apapi ŵinu akukota. Mungafiska udindu wakuphwere ŵanthu wo mutanja asani munozgeke umampha, mukoliyanaku, mukambiskana umampha ndipu chakukhumbika ukongwa nkhuromba kutuliya pasi pa mtima. Venivi vingakuwovyani kuti muleki kufipa mtima chifukwa chakuti alonde chovyu chakwenere. (Ŵerengani 1 Ŵakorinte 13:​4-8.) Chakukhumbika ukongwa nchakuti, Yehova wakutumbikeningi ndipu mujengi ndi chimangu cha mumtima chifukwa cha kuphwere apapi ŵinu.​—⁠Ŵaf. 4:⁠7.