1, 2. 1) ¿Kʼusi vokoliletik tsnuptanik li epal utsʼ alaliletike xchiʼuk kʼusi tsjakʼbe sbaik ta skoj taje? 2) ¿Kʼuxi xuʼ xkuch batel yuʼunik li vokolil chichʼ talel malubel li totil meʼiletik xchiʼuk li alab nichʼnabiletike?

SOLEL chakʼ at-oʼonton kʼalal mu xa kʼusi spas yuʼun stukik, ti toj ep toʼox yipalik xchiʼuk ti muʼyuk toʼox bu ipik li jtot jmeʼtike. Xuʼ van tsʼuj li jtotike o li jmeʼtike xchiʼuk ti skʼas sbakil spatike, o ta skoj ti mu snaʼ bu chbatike, chʼayik, o ti oy kʼusi tsots ip chaʼiike. Ta yan xtoke, li krixchanoetik ti molmeʼelik xae xuʼ van tsots chaʼiik xchʼamel li kʼusitik jel xa ta xkuxlejalike o yantik kʼusitik ti mu xa spas yuʼun stukike (Job 14:1). ¿Kʼusi van stakʼ pasel? ¿Kʼuxi xuʼ xichʼik chabiel?

² Jun xchanobil ti chal kʼusitik ta sventa kʼuxi ta chabiel li buchʼutik molmeʼelik xae, xi chale: «Akʼo mi vokol ta sloʼiltael ta sventa li malubele, li utsʼ alaliletik ti sloʼiltaojik ta sventa li kʼusitik xuʼ spasike xchiʼuk ti xchapanojik xa kʼusitik tspasik kʼalal mi kʼot yoraile, mas lek chapalik mi oy kʼusi kʼot ta pasele». Skʼan tsakel ta venta ti muʼyuk kʼusi stakʼ pasel ta sventa li malubele. Jaʼ yuʼun skʼan kak jchapan jbatik sventa jnoptik jlomuk li kʼusitik xuʼ jpastike. Jkʼeltik kʼuxi xuʼ skolta sbaik utsʼ alaliletik ta slekil yoʼontonik ta sventa li kʼusi chkʼot ta nopel yuʼunike.

3. ¿Kʼusi van tspasik junantik utsʼ alaliletik sventa skoltaik li stot smeʼike? (Kʼelo li lokʼol ta slikebale.)

³ Chkʼot me yorail ti jutuk xa mu skotoluk molmeʼeletik ti mu xa xuʼ yuʼun skʼel sba stukike xchiʼuk ti skʼanik koltaele (kʼelo Eclesiastés 12:1-7). Kʼalal mu xa xuʼ yuʼunik spasel kʼusitik li totil meʼiletike, skʼan me snopik xchiʼuk yalab xnichʼnabik kʼusi xuʼ spasik yoʼ xichʼik koltael xchiʼuk ti butik mas lek chaʼiike. Bakʼintike jaʼ mas lek ti stsob sbaik li utsʼ alaliletik yoʼ skʼelik kʼusitik chtun yuʼun li totil meʼiletike, ti xichʼ nopel li kʼusi chichʼ pasele xchiʼuk ti sloʼiltak kʼuxi xuʼ skolta sbaik ta jujuntale. Skotol li buchʼutik te kapal skʼoplalike skʼan me jamal xalik li kʼusi oy ta yoʼontonike xchiʼuk ti meleluk xilike, mas to jech skʼan spasik li totil meʼiletike. Jech kʼuchaʼal liʼe, xuʼ van skʼelik mi lek van ti te xkom ta sna stukik li totil meʼiletik mi oy buchʼu xuʼ xbat koltaatikuke. * Jech xtok xuʼ van xichʼ kʼelel kʼusi xuʼ xichʼ pasel ta jujuntal sventa lekuk kʼelbilike (Prov. 24:6). Xuʼ van li junantike, xuʼ skʼelik jujun kʼakʼal, li yantik xtoke xuʼ xkoltavanik ta takʼin. Skʼan me xaʼibeik smelolal ti tsots skʼoplal li kʼusi tspasik ta jujuntale, pe akʼo mi jech, xuʼ me xjel li kʼusi tspasik ta jujuntale xchiʼuk skʼan van sjelilan sbaik.

4. ¿Bu xuʼ staik koltael li utsʼ alaliletike?

⁴ Kʼalal mi lik achabi li atot ameʼe, chanbo lek skʼoplal bu kʼalal xuʼ avuʼun ta sventa li xchamele. Mi jaʼ li chamel ti kʼunkʼun tstsatsaj batele, jakʼo kʼuxi tstsatsaj batel (Prov. 1:5). Saʼo koltael ta stojolal li kʼusitik yakʼoj ajvalil sventa xichʼ koltael li molmeʼeletike. Jakʼo mi oy kʼusi chapanbil sventa mas kʼun xavaʼi ta skʼelel atot ameʼ o sventa lekuk xachabie. Kʼalal chanop ta sventa li vokoliletik ti chakʼ li malubele xuʼ van toj chopol chavaʼi aba, solel chavat avoʼonton o mu xa xanaʼ kʼusi chapas. Jaʼ mas lek ti mi la avalbe junuk avamigo ti lek apatoj avoʼonton ta stojolale. Li kʼusi mas leke, jaʼ ti xavalbe Jeova skotol li kʼusi oy ta avoʼontone, yuʼun li stuke xuʼ xakʼbe jun oʼontonal li buchʼu chil jtosuk vokolile (Sal. 55:22; Prov. 24:10; Filip. 4:6, 7).

5. ¿Kʼu yuʼun skʼan baʼyuk xichʼ jakʼel kʼuxi ta chabiel li molmeʼeletike?

⁵ Li molmeʼeletik xchiʼuk li yutsʼ yalalike tsjakʼik baʼyel kʼusitik xuʼ spasik sventa lek xchabi li stot smeʼik ti malubemik xae, jech kʼuchaʼal mi jaʼ te chbat ta naklej xchiʼuk jun stseb o jun skereme o yan kʼusitik ti xuʼ xichʼ pasel ti jech nopem xaʼiik spasel ti bu nakalike. Kʼalal jech tspasik taje, lek me chapalik mi vul li «puru vocol» chakʼ li malubele (Sal. 90:10). Kʼux ta alel, pe ep utsʼ alaliletik ti mu jechuk tspasike, ta skoj taje anil xa tsnopik kʼusi tspasik kʼalal oy xa li vokoliletike. Xi chal jun vinik ti lek chanem ta sventa taje: «Maʼuk onoʼox lek yorail sventa xichʼ nopel kʼusi chichʼ pasel kʼalal oy xa li vokolile». Kʼalal ta anil xa tajek tsnop kʼusi tspasik li utsʼ alalile xuʼ me mas xat-o yoʼontonik xchiʼuk vokol xa chaʼiik snopel. Ta yan xtoke, kʼalal lek chapanbil baʼyuke mu me toj chopoluk chkaʼitik li kʼusitik chtal ta jtojolaltike (Prov. 20:18).

6. ¿Kʼu yuʼun skʼan sloʼiltaik bu chnakiik xchiʼuk kʼuxi chichʼik chabiel li totil meʼiletike?

⁶ Stalel onoʼox ti chopol chkaʼitik kʼalal ta jloʼiltatik xchiʼuk jtot jmeʼtik ta sventa li kʼusitik skʼan jelel li ta snae o sventa xichʼ kʼelel mi skʼan van sjel li snailike. Pe epal krixchanoetik chalik ti oy sbalil ta jelavel mi laj yichʼ loʼiltael taje. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun jaʼ mas kʼun ta loʼiltael li kʼusitik toj vokolik kʼalal ta xkaʼitik baʼyuk lek li kʼusi chichʼ alele xchiʼuk mi kak laj yichʼ chapanel li kʼusitik xuʼ xichʼ nuptanele. Kʼalal jaʼo jun yoʼonton utsʼ alalil kʼalal tskʼelbeik skʼoplal taje, xuʼ xal ta jamal kʼusi tskʼanik ta jujuntal, vaʼun skotolik chaʼiik xchiʼuk tsvules ta sjolik ti skʼanoj sbaike. Melel onoʼox ti totil meʼiletike xuʼ van tskʼan  tspas stukik kʼusitik ti bu kʼalal xuʼ yuʼunike. Pe mi chalbeik yalab xnichʼnabik ti kʼu yelan tskʼanik kʼelele, xuʼ van jaʼ mas kʼun ta nopel li kʼusi xuʼ xichʼ pasele.

7, 8. ¿Kʼusitik xuʼ sloʼiltaik li utsʼ alaliletike, xchiʼuk kʼu yuʼun?

⁷ Totil meʼiletik, kʼalal mi la aloʼiltaik taje albo avutsʼ avalaltak li kʼusi chakʼanike xchiʼuk li kʼusitik mas lekik chavaʼiike xchiʼuk ti kʼu yepal xuʼ yuʼunik stojel li alab nichʼnabiletike. Kʼalal jech taje, xuʼ snop stukik kʼusitik lekik mi mu xa xuʼ avuʼunik li voʼoxuke. Xuʼ van mas oy ta yoʼontonik stsakel ta venta li kʼusi oy ta avoʼontonike xchiʼuk ti spasik bu kʼalal xuʼ yuʼunik sventa atukik to xapasik li kʼusitike (Efes. 6:2-4). Jech kʼuchaʼal liʼe, ¿mi chakʼan ti xalboxuk junuk atseb o akerem ti xbat naklanik xchiʼuk li yutsʼ yalale, o chakʼanik ti xichʼ pasel kʼusi yane? Akʼik me venta ta melel ti xuʼ van mu jechuk tsnopik kʼuchaʼal li voʼoxuke. Vuleso ta ajolik ti vokol ta jelel li kʼusi ta jnoptik ta jujuntale.

⁸ Mi lek chichʼ chapel baʼyuk xchiʼuk chichʼ loʼiltaele, xuʼ me mu xlik epal kʼopetike (Prov. 15:22). Loʼiltak xchiʼuk avutsʼ avalal kʼu yelan chakʼanik poxtael. Kʼalal mi la aloʼiltaike albeik me skʼoplal li mantaletik ti te talemik li ta jlik vun ti bu chalbe skʼoplal chʼichʼ ti jaʼ tstunesik li stestigotak Jeovae. Skotol krixchanoetik oy sderechoik ti snaʼikuk ta sventa li poxiletik ti xuʼ xchʼamike, jech xtok oy sderechoik mi tskʼan chchʼamik o mi muʼyuk. Nojesik Directriz médica sventa xavalik kʼusi oy ta avoʼontonik xchʼamel ta sventa taje. Jech xtok, xuʼ me xatʼujik junuk buchʼu ti lek apatoj avoʼontonik ta stojolal sventa jaʼuk sbain li kʼusitik chichʼ nopel ta sventa li poxtael chavichʼike (mi xchʼamike xchiʼuk mi jech chal li mantaletik ta alumale). Mas to lek mi chichʼik junuk kopia li vunetik ti tsotsik skʼoplal li buchʼutik te tsakal skʼoplalike. Oy totil meʼiletik tskʼejik junuk skopiail ti bu skʼejojik li stestamentoike xchiʼuk li yantik vunetik ti tsotsik skʼoplale, jech kʼuchaʼal svunaltak sventa kontrato ti tstojik ta sventa li kʼusitik chtun yuʼunike (póliza de seguro), svunal stakʼinik ta vanko xchiʼuk vunetik ti te chal bu xuʼ xkʼopojik batel xchiʼuk li yaj-abtel ajvalile.

9, 10. ¿Bakʼin van skʼanik mas koltael yuʼun yalab xnichʼnabik li totil meʼiletike?

⁹ Epal utsʼ alaliletik tskʼanik ti stakʼuk to spasik kʼusitik stukik li stot smeʼike, mi xuʼ to yuʼunike. Xuʼ van spas to yuʼun sveʼelik, xchʼuba snaik, sbikʼ xpoxilik xchiʼuk xuʼ to xloʼilajik lek. Jaʼ yuʼun chakʼik persa alab nichʼnabiletik ti mu stikʼ sbaik tajek ta xkuxlejal li stot smeʼike. Pe ta jelavele, mi chchʼay xa tajek ta sjolik kʼusitik o mi mu xa xlikike xchiʼuk mi mu xa xuʼ yuʼunik manolajele, jaʼ xa me yorail ti oy kʼusi skʼan spasik li alab nichʼnabiletike.

¹⁰ Li buchʼutik molmeʼelik xae xuʼ me xil svokolik ti mu xa xmak skʼabik o yikʼobalike (incontinencia), ti mu xa snaʼ kʼusi tspasike, xchiʼuk xuʼ xlik yat-o yoʼontonik, mu xa xaʼiik lek kʼoponel, mu xa xilik lek o xchʼayet xa  noʼox sjol chaʼiik. Li chameletik taje xuʼ me xichʼ poxtael. Toj tsots skʼoplal ti xbatik noʼox ta doktor mi lik junantik taje. Jaʼ me skʼan xikʼik batel stukik ta doktor li alab nichʼnabiletik mi jech taje. Xchiʼuk xuʼ me xkʼot yorail ti jaʼ tsnop stukik li kʼusitik skʼan pasele, ti jaʼ toʼox oy ta sba yalel li totil o meʼiletike. Sventa xichʼik kʼelel lek li molmeʼeletike, xuʼ van skʼan xkʼotik ti buchʼutik xuʼ xkʼopojik ta stojolale, ti xkoltavanik ta sventa vunetik o ti jaʼ xa tstsʼotik karo li alab nichʼnabiletike (Prov. 3:27).

11. ¿Kʼusi xuʼ xichʼ pasel sventa xichʼ koltael li totil meʼiletik kʼalal chjel li xkuxlejalike?

¹¹ Mi mu xlekubik li totil meʼiletike, xuʼ van skʼan jelel ti kʼu yelan chichʼik poxtaele o ti xichʼ jelbel snailike. Kʼalal jutuk noʼox li kʼusitik chichʼ jelel taje, mas me kʼun chaʼiik ta xchʼamel li totil meʼiletike. Mi nom nakaloxuke, ¿mi xuʼ noʼox van ti te nopol nakal junuk stestigo Jeova o junuk slakʼna ti xuʼ xbat skʼelilan xchiʼuk ti xalboxuk kʼu yelan oy li atot o ameʼike? ¿Mi jaʼ noʼox van tskʼanik koltael sventa spasbel sveʼelik xchiʼuk ti xchʼubabatik snaike? ¿Mi xuʼ van oy kʼusi xichʼ pasel ta snaik sventa mas kʼun xaʼiik xchiʼuk ti spasik kʼusitik jech kʼuchaʼal ti x-atinike o ti xanavike? Xuʼ van li kʼusi mas tskʼanik sventa spasik to stukik li kʼusitike jaʼ ti oyuk buchʼu xkoltaatik ta spasel li kʼusitik ta snaike. Pe mi mu xa xuʼ xnaki stukike, skʼan me oyuk buchʼu te xkoltaatik-o. Kʼusiuk ti vokoliletik tsnuptanike, jakʼo me kʼusitik koltael oy ta sventa taje (kʼelo Proverbios 21:5). *

12, 13. ¿Kʼusi spasoj jlom alab nichʼnabiletik ti nom nakalik sventa xichʼik-o ta mukʼ xchiʼuk ti xchabi li stot smeʼike?

¹² Li jkʼanvanej alab nichʼnabiletike oy ta yoʼontonik ti lekuk oyikuk li stot smeʼike. Kʼalal snaʼojik ti lek kʼelbil li stot smeʼike jun noʼox me yoʼontonik. Pe ta skoj ti oy yan kʼusitik oy ta sbaik spasele, ep alab nichʼnabiletik ti muʼyuk te nopol nakalik ti bu nakal stot smeʼike. Kʼalal jech taje, oy buchʼutik ti jaʼo chbat svulaʼan stot smeʼik li ta svakasionike xchiʼuk sventa tskoltaik ta spasel kʼusitik. Jech kʼuchaʼal spasel abtelaletik ti mu xa spas yuʼunike. Sventa kʼanbil xaʼi sbaike xuʼ jkʼopontik batel ta telefono —mi stakʼe jaʼ lek ti jujun kʼakʼal jech chichʼ pasele—, jtsʼibabetik batel karta o junuk mensaje (Prov. 23:24, 25).

¹³ Kʼuk yelan ti chichʼ kʼelel li jtot jmeʼtike jaʼ me li kʼusi mas tsots skʼoplal skʼan ta jpastike. Mi muʼyuk nopol te nakalutike xchiʼuk mi jaʼik stestigotak Jeovae, xuʼ me jkʼopontik li moletik ta stsobobbailike xchiʼuk jakʼbetik kʼusi xuʼ jpastik. Mu me xchʼay ta joltik xtok ti xkal ta j-orasiontik ta sventa taje (kʼelo Proverbios 11:14). Pe akʼo mi maʼuk stestigotak Jeova, skʼan me jchʼuntik li mantal chal Vivlia ti skʼan xkichʼtik ta mukʼ li jtot jmeʼtike (Éx. 20:12; Prov. 23:22). Melel onoʼox ti mu skotoluk utsʼ alalil ti jech chkʼot ta nopel yuʼunik taje. Junantike tskʼanik ti akʼo xbatik ta naklej te nopol noʼox li stot smeʼike o ti xbat xchiʼuk junuk stseb o skereme. Pe taje mu skotoluk velta jech xkʼot ta pasel. Jlom totil meʼiletike mu skʼan xnakiik xchiʼuk yalab xnichʼnabik ti oy xa yutsʼ yalalike, yuʼun jaʼ lek chaʼiik ti spasik stukik li kʼusitik tskʼanike xchiʼuk mu skʼanik xakʼbeik yil svokol yantik. Mi oy yuni takʼinik li totil meʼiletike xuʼ van jaʼ mas lek chaʼiik ti oy buchʼu stojik sventa xkʼelatike (Ecl. 7:12).

14. ¿Kʼusi vokoliletik xuʼ snuptan li buchʼu oy ta sba skʼelel li totil meʼiletike?

¹⁴ Epal utsʼ alaliletike, tsnopik ti jaʼ oy ta sba skʼelel stot smeʼik li jun skerem o stseb ti mas nopol nakal tee. Pe li buchʼu chkʼelvane skʼan me oyuk noʼox spajeb chakʼbe kʼusi chtun yuʼun li stot smeʼe, yuʼun skʼan skʼel yutsʼ yalal xtok. Li yipik xchiʼuk li skʼakʼalike oy noʼox me spajeb. Jech xtok, xuʼ me xjel li xkuxlejale, mi jaʼ jeche skʼan me xichʼ kʼelel yan velta li kʼusi nopbil xaʼoxe. Jaʼ yuʼun  skʼan jakʼbe jbatik mi jaʼ noʼox kakʼojbetik ta sba skotol junuk kutsʼ kalaltik. ¿Mi xuʼ van skolta sbaik li yan alab nichʼnabiletik sventa sjelilan sbaik ta skʼelel li stot smeʼike?

15. ¿Kʼusi xuʼ xichʼ pasel sventa mu xlub li buchʼu tskʼel li molmeʼeletike?

¹⁵ Kʼalal skʼan kʼelel ta skotol ora li totil o li meʼile, xuʼ van chlub li buchʼu chkʼelvane (Ecl. 4:6). Stalel onoʼox ti oy ta koʼontontik ti jkʼeltik lek li jtot jmeʼtike, pe kʼalal tsots chkakʼtik persae xuʼ me toj vokol chkaʼitik. Li buchʼu chkʼelvanike skʼan me skʼelik lek mi xuʼ yuʼunik xchiʼuk skʼan snopik mi tskʼanik koltael. Kʼalal ta komon tskolta sbaik ta skʼelel stot smeʼike mu me persauk skʼan xbat stikʼik ta snail molmeʼeletik.

16, 17. 1) ¿Kʼusi vokoliletik xuʼ xkʼot ta stojolalik li alab nichʼnabiletik ti chchabi stot smeʼike? 2) ¿Kʼusi xuʼ xkoltaatik alab nichʼnabiletik sventa oyuk noʼox smelol ti kʼu yelan chaʼi sbaike? (Kʼelo xtok li rekuadro ti bu chal: « Ta jtoj ta vokol ti xuʼ jchabiike».)

¹⁶ Kʼalal chkiltik kʼu yelan chil svokol li jtot jmeʼtike chkat-o tajek koʼontontik yuʼun. Ep li buchʼutik skʼelojik xa jech stot smeʼike toj ep laj yaʼiik at-oʼonton, chilta sba stukik, chalik ti jaʼ smulike o chopol chaʼi sbaik. Bakʼintike xuʼ van muʼyuk lek kʼusi chal li jun molmeʼele o muʼyuk tstoj ta vokol li kʼusi chichʼ pasbele. Mi jech kʼot ta pasele, mu me xa-ilin ta anil ta stojolal. Jun vinik ti xchanojbe skʼoplal ta sventa li jnopbentike xi chal ta sventa taje: «Sventa stsal kuʼuntik ti kʼu yelan chkaʼi jbatike, mas to mi oy kʼusi chopol la spasbutike, jaʼ ti xkakʼtik venta li kʼusi oy kuʼuntike xchiʼuk ti mu xkaltik ti jaʼ ta jmultike». Albo achiʼil ta nupunel, junuk avutsʼ avalal o junuk avamigo ti lek apatoj avoʼonton ta stojolale. Kʼalal chaloʼiltaik taje, xuʼ van jaʼ tskoltaot sventa oyuk noʼox smelol ti kʼu yelan chavaʼi abae.

¹⁷ Xuʼ van chkʼot yorail ti chlaj stakʼinik o mu xkʼel yuʼunik jun yutsʼ yalalik ti skʼanojik tajek li utsʼ alalile. Mi jaʼ jeche, persa van skʼan stikʼik ta snail molmeʼeletik. Jun ermana ti jutuk mu jujunuk kʼakʼal tsvulaʼan smeʼ li ta snail molmeʼeletike xi laj yal ta sventa yutsʼ yalale: «Yuʼun mu xa xuʼ kuʼunkutik jkʼelkutik jmeʼkutik ta kʼakʼal akʼobal laj kaʼikutik. Ti kʼot ta nopel kuʼunkutik ti la jtikʼkutik ta snail molmeʼeletike vokol laj kaʼikutik. Toj tsots laj kaʼikutik. Taje jaʼ li kʼusi mas lek laj kilkutik ta sventa li jayib u kuxule, laj yaʼibe smelolal li jmeʼkutike».

18. ¿Kʼusi tstaik li buchʼutik tskʼelik lek li stot smeʼike?

¹⁸ Li kʼusi jbainojtik spasel sventa jkʼeltik li jtot jmeʼtik ta skoj ti malubemik xae xuʼ toj vokol xchiʼuk chlub jnopbentik. Yuʼun mu junuk noʼox kʼusi stakʼ jpastik sventa jchabitik. Pe akʼo mi jech, mi kak lek ta jchapantike, mi ta jkolta jbatike, mi chkaltik ta jamal li kʼusi oy ta koʼontontike, mas to mi xijvokolet ta jpastik orasione, tspas me kuʼuntik ti jaʼ oy ta jbatik yichʼel ta mukʼ li jtot jmeʼtike. Mi jech ta jpastike, jun me koʼontontik ti jnaʼojtik ti chichʼik kʼelel leke (kʼelo 1 Corintios 13:4-8). Li kʼusi mas tsots skʼoplale jaʼ ti jun noʼox koʼontontike xchiʼuk chakʼbutik sbendision Jeova kʼalal kichʼtik ta mukʼ li kutsʼ kalaltike (Filip. 4:7).