1, 2. (a) Ko hai ne tufugatia fakamua he Atua, ti fakaaoga fēfē e Iehova a ia? (e) Iloa fēfē e tautolu kua fakatokatoka e tau agelu?

 KO E ha tautolu a Tufuga ko Iehova ne taute e tau mena oti ke he puhala fakatokatoka, po ke maopoopo. Fakamua, ne tufuga e ia e haana Tama ko Iesu. Ne fakahigoa he Tohi Tapu a Iesu ko e “Loko,” po ke Kupu ha ko e hukui mua ue atu he Atua a ia. Pehē ai: “Ha he kamataaga e Loko, ha he Atua e Loko.” Ne fekafekau a ia ki a Iehova he lagi ke miliona e tau tau. Talahau foki he Tohi Tapu hagaao ki a Iesu: “Ne eke e ia e tau mena oti kana; nakai fakai foki ha mena taha ne eke, nakai eke e ia.” Molea e 2,000 tau kua mole, ne fakafano mai e Iehova e Kupu ke he lalolagi ko e tagata mitaki katoatoa ko Iesu Keriso. Ne taute fakamooli oti e Iesu e tau mena ne poaki he Matua haana ki a ia ke taute.​—Ioane 1:1-3, 14.

² Ato hau a Iesu ke he lalolagi, ne fekafekau fakamooli a ia ko e tufuga gahua ne mua he Atua. (Fakatai 8:30) Puhala ia Iesu, ne tufugatia e Iehova e tau agelu loga lahi he lagi. (Kolo. 1:16) Talahau he Tohi Tapu ki a tautolu na ha ha ia Iehova e tau kau maopoopo he tau agelu. Pehē ai: “Ko e afe ni e afe ne fekafekau kia [Iehova], ti hogofulu e afe kua taki hogofulu e afe ne tutu ki mua hana.”​—Tani. 7:10; Sala. 103:21.

3. Fiha e fetū he katoa? Fakatokatoka fēfē e tau fetū mo e tau palaneta?

 ³ He tufugatia e Iehova e lagi mo e lalolagi katoatoa, ne tufuga e ia loga lahi e tau fetū mo e tau palaneta ne nakai maeke a koe ke totou oti ai. Fiha e fetū he katoa? Taha e tohitala ko e Chronicle ha Houston i Texas, ne talahau he mole e kumikumiaga foou, ne manamanatu e tau saienetisi mogonei kua fakalahi tolu e loga he tau fetū mo e tau palaneta he lagi mo e lalolagi katoatoa. Kua piliona mo piliona he tau fetū mo e tau palaneta! Fakatokatoka kia e tau fetū mo e tau palaneta nei? Ē, kua fakavahega e tau fetū ke he tau putuputuaga. Igatia e putuputuaga mo e loga e tau palaneta ti totou piliona po ke tuliona e tau fetū. Laulahi he tau putuputuaga ne fakatokatoka ke he tau kau ne fakahigoa ko e tau fuhifuhi, ti ko e tau fuhifuhi nei ne fakatokatoka ke he tau kau lalahi ne fakahigoa ko e tau fuhifuhi lalahi.

4. Ko e ha kua tonu ke manamanatu to fakatokatoka e tau fekafekau he Atua he lalolagi?

⁴ Ko e tau agelu he lagi mo e tau fetū mo e tau palaneta he lagi mo e lalolagi katoatoa kua fakatokatoka ke he puhala ofoofogia. (Isaia 40:26) Ti talitonu a tautolu kua fakatokatoka foki he Tufuga e tau fekafekau haana ke he lalolagi. Kua latatonu ma lautolu ke fakatokatoka fakamitaki ha kua aoga lahi mahaki e gahua ha lautolu ke taute. Ke he tau tau loga, ne fakatokatoka e Iehova e tau tagata haana ke maeke ke tapuaki fakamooli ki a ia. Ha ha i ai loga e tau fakataiaga kua fakamooli ko ia kua fakalataha mo lautolu mo e ko ia “nakai ko e Atua ha i ai e fakaagitau, ka ko e mafola.”​—Totou 1 Korinito 14:33, 40.

5. Fakatauhele fēfē e finagalo he Atua ma e lalolagi?

⁵ He tufugatia e Iehova e tau tagata fakamua, ne tala age a ia ki a laua: “Kia fanau a mo e fakatokologa, kia fakapuke foki e lalolagi, mo e kautu ki ai; kia pule foki ke he tau ika he tahi, mo e tau manu lele he pulagi, katoa mo e tau mena momoui oti kua totolo ke he kelekele.” (Kene. 1:28) Nakai tufuga e Iehova e tau tagata miliona he taha ni e magaaho. To fanau e Atamu mo Eva e tau tama, ti fanafanau he tau tama ha laua e tau fanau, ato kaputia e lalolagi he magafaoa tagata. Ko e finagalo he Atua ma laua ke taute e lalolagi katoa mo parataiso. He nakai omaoma a Atamu mo Eva ke he Atua, ne fai magaaho ne tauhele e finagalo nei. (Kene. 3:1-6) Laulahi he tau fanau ha Atamu mo Eva ne nakai fekafekau ki a Iehova ti fai magaaho he mole, ne “fioia e Iehova kua lahi ni e mahani kelea he tau tagata ke he lalolagi; ko e tau fatuakiloto oti foki he tau manatu he tau loto ha lautolu, ko e kelea hokoia ni ke he tau aho oti kana.” Ha ko e tau mahani kelea oti nei, “ne kelea ni e lalolagi ki mua he Atua; ti puke ni e lalolagi ke he favale.” Ko e mena ia, ne fifili e Atua ke moumou e tau mahani kelea oti kana ti fakahoko e fakapukeaga ke he lalolagi katoa.​—Kene. 6:5, 11-13, 17.

6, 7. (a) Ko e ha ne fakahao e Iehova a Noa? (Kikite fakatino he kamataaga.) (e) Ko e heigoa e mena ne tupu ke he tau tagata oti ne fakaheu ke fakateliga ki a Noa?

⁶ Nakai moumou oti e tau tagata he Fakapukeaga. Ka ko Noa “kua ofania a ia e Iehova” ha “ko e tagata tututonu” a ia “ne o fano ai e Atua mo Noa.” Ne poaki a Iehova ki a Noa ke tā e vaka makimaki ti age ki a ia e tau fakatonuaga oti kua lata ia ia ke tā aki. (Kene. 6:8, 9, 14-16) Ne talaga e vaka ke hili i luga he vai ke maeke he tau tagata mo e tau manu i loto ke hao he Fakapukeaga. Ne taute ni pihia e Noa mo e magafaoa haana e tau mena oti ne poaki e Iehova ki a lautolu ke taute. He oti e uta e lautolu e tau manu ki loto he vaka ti puipui, po ke pā e Iehova e gutuhala.​—Kene. 7:5, 16.

⁷ Ne hataki e Noa e tau tagata hagaao ke he Fakapukeaga, ka e laulahi a lautolu ne nakai fakateliga. (2 Pete. 2:5) He tau 2370  ato fai Keriso, ne kamata e Fakapukeaga. Ne moumou e Iehova “e tau mena momoui oti kana,” ka e fakahao e ia a Noa ne mahani hakohako mo e tau tama taane haana mo e ha lautolu a tau hoana i loto he vaka. (Kene. 7:23) Ko e tau tagata oti he lalolagi he vahā nei ne tutupu mai ia Noa mo e haana magafaoa ne mahani fakamooli. Ka e nakai fai ia lautolu ne fakaheu ke fakateliga ke he tau hatakiaga ha Noa ne hao he Fakapukeaga.

8. Fakatokatoka fēfē he Atua e tau tagata haana he poaki e ia ke he tau Isaraela ke huhū atu ke he Motu he Maveheaga?

⁸ Molea e 800 tau he mole e Fakapukeaga, ne fakatokatoka he Atua e tau Isaraela ke he motu. Ne fakatokatoka e ia e tau puhala oti he tau momoui ha lautolu, mua atu ke he puhala kua lata ia lautolu ke tapuaki ki a ia. Ma e fakatai, ne fakatokatoka e ia falu ia lautolu ke eke mo tau ekepoa mo e tau Levi. Ne fakatokatoka foki e ia falu fifine ke gahua he “gutuhala he fale uta fano he tutuutaga.” (Esoto 38:8) Ne poaki e Iehova he mogo fakamui ke he motu ke ō mo e nonofo i Kanana. Ka e laulahi he tau Isaraela ne matakutaku mo e nakai mahalo ke ō, ti tala age a ia ki a lautolu: “Nakai ni hohoko atu a mutolu ke he motu ne omonuo ai au kia mutolu ke nonofo ai, ka e toe a Kalepa ko e tama a Iefuna, mo Iosua ko e tama a Nuno.” Ko Iosua mo Kalepa hokoia ne tamai e hokotaki mitaki he mole e toko ke he Motu he Maveheaga. (Nume. 14:30, 37, 38) Fakamui, ne kotofa e Iehova a Iosua ke takitaki e tau Isaraela. (Nume. 27:18-23) Ato takitaki atu e Iosua a lautolu ki Kanana, ne tala age a Iehova ki a ia: “Kia fakamalolo, mo e fakamanavalahi a koe; aua neke matakutaku a koe; ti ua fakaatukehe; ha ko e mena fakalataha a mua mo Iehova hau a Atua ke he tau mena oti ke fano a koe ki ai.”​—Iosua 1:9.

9. Fēfē e logonaaga ha Raava hagaao ki a Iehova mo e tau tagata Haana?

⁹ Kua fakalataha a Iehova ko e Atua mo Iosua ke he tau mena oti kua fano a ia ki ai. Ma e fakatai, he tau 1473 ato fai Keriso, ne heapi e tau Isaraela tata ke he maaga Kanana i Ieriko. Ne fakafano atu e Iosua e tau tagata taane tokoua ke toko a Ieriko, ne feleveia a laua mo e fifine fakataka ko Raava. Lali  e tau tagata taane he maaga ke tapaki e tau toko, ka e fufū e Raava a laua i luga he tua fale haana. Ne tala age a ia ke he tau toko Isaraela: “Kua iloa e au kua foaki atu e Iehova e motu kia mutolu, . . . Nukua logona tuai e mautolu ne fakapakupaku ai e Iehova e vai he Tahi Kula ha ko mutolu, . . . ko e mena foki ne eke e mutolu ke he na iki tokoua he tau tagata Amori.” Ne lafi e ia: “Ko Iehova ko e ha mutolu a Atua, ko e Atua a ia he lagi i luga, mo e lalolagi i lalo nai.” (Iosua 2:9-11) Ne lalago e Raava mo e magafaoa haana e tau tagata fifili a Iehova. Fakamui, ne kautū e tau Isaraela ki Ieriko, ti mauokafua a Iehova ke hao a Raava mo e magafaoa haana. (Iosua 6:25) Ne fakalilifu hokulo e Raava ne mahani fakamooli a Iehova mo e Haana fakatokatokaaga.

10. Ko e heigoa ha Iesu ne tala age ke he tau takitaki lotu Iutaia, ti tala age pihia a ia he ha?

¹⁰ He takitaki e Iosua ne mahani fakamooli a lautolu, ne monuina a Isaraela mo e kautū ke he motu ha Kanana, ke he taha maaga mo e taha maaga. Ka e fakamui, he kavi ke he 1,500 e tau, ne lagaloga e nakai mahani fakamooli he tau Isaraela. He hau a Iesu ke he lalolagi, ne lahi mahaki e liuliu he tau Isaraela ki a Iehova mo e tau perofeta haana ti fakahigoa e Iesu e tau Isaraela ne nonofo i Ierusalema ko e ‘kelipopo he tau perofeta.’ (Totou Mataio 23:37, 38.) Ne tiaki e Iehova e tau takitaki lotu Iutaia ha kua liuliu a lautolu. Tala age a Iesu ki a lautolu: “To uta kehe ia mutolu e kautu he Atua, ka e age ke he taha motu ke ta mai ai e tau fua hana.”​—Mata. 21:43.

11, 12. (a) Ko e heigoa e fakamooliaga na kamata a Iehova ke fiafia ke he fakatokatokaaga foou ka e nakai ko e motu ha Isaraela? (e) Ko hai ne eke mo vala he fakatokatokaaga foou nei?

¹¹ Nakai leva e hau ha Iesu ke he lalolagi, ne tiaki e Iehova e motu ha Isaraela. Ka e to fai fakatokatokaaga agaia a ia he tau fekafekau fakamooli haana he lalolagi ne omaoma ke he Keriso mo e haana tau fakaakoaga. He aho he Penetekoso he tau 33, ne kamata a Iehova ke fiafia ke he fakatokatokaaga foou ka e nakai ko e motu ha Isaraela. Kavi ke he 120 e tutaki ha Iesu ne fakapotopoto auloa he magaaho ne “fakaofo mai ai he tomumu mai he lagi tuga ne matagi kua havili lahi mai, kua puke oti ai e fale.” Ati “kitia foki e lautolu e tau alelo tuga ne afi kua mavehevehe kua nofo ki luga ha lautolu takitokotaha. Ne fakapuke foki a lautolu oti ke he Agaga Tapu, kua kamata ai he vagahau ke he tau vagahau kehekehe tuga he foaki mai he Agaga e vagahau kia lautolu.” (Gahua 2:1-4) Ko e mena ofoofogia nei ne tupu kua fakakite na lalago mooli e Iehova e fakatokatokaaga foou nei he tau tutaki he Keriso.

¹² He aho taha ia, kavi ke he 3,000 tagata ne fakalataha ke he fakatokatokaaga foou ha Iehova. Pehē foki e Tohi Tapu, “kua lafilafi he Iki [Iehova] ke he ekalesia ke he taha aho mo e taha aho a lautolu kua fakamomoui.” (Gahua 2:41, 47) Ne kautū lahi e tau tutaki ha Iesu he gahua fakamatala ha lautolu ati pehē e Tohi Tapu: “Kua tupu foki e kupu he Atua; ti kua au atu ai he tokologa e tau tutaki i Ierusalema.” Tokologa e tagata loto fakamooli, putoia ai e tau ekepoa ne talia e tau fakaakoaga he Keriso. (Gahua 6:7) Fakamui, ne tamai e Iehova e tau tagata ne nakai ko e tau Iutaia ke he fakapotopotoaga Kerisiano, ne kitia mooli atu foki ai na lalago e ia e fakatokatokaaga foou.​—Totou Gahua 10:44, 45.

13. Ko e heigoa e gahua ne age he Atua ke he fakatokatokaaga foou haana?

¹³ Nakai fakauaua ke he gahua ne foaki he Atua ke he tau tutaki ha Keriso ke taute. He ha ha he lalolagi, ne fakatoka e Iesu e fakafifitakiaga ma lautolu ke taute. Nakai leva he mole e papatiso ha Iesu, ne kamata a ia ke fakamatala hagaao ke he “kautu he lagi.” (Mata. 4:17) Ne fakaako e Iesu e tau tutaki haana ke taute e gahua taha ia. Tala age foki  a ia ki a lautolu to eke a lautolu mo tau talahau haana ki “Ierusalema, mo Iutaia oti ni, mo Samaria, ke hoko ni ke he fakaotiaga he lalolagi.” (Gahua 1:8) Maama nakai he tau tutaki ha Iesu e mena ne kua lata ia lautolu ke taute? Ē! He taha magaaho, ne tala age a Paulo mo Panapa ke he tau Iutaia to fakamatala e tau tutaki ha Iesu mogonei ke he tau tagata he falu motu. Ne pehē a Paulo mo Panapa: “Ha ko e mena kua pihia ne poaki mai he Iki [Iehova] kia mautolu, Kua kotofa e au a koe mo maama he tau motu kehe, kia eke a koe mo fakamouiaga ke hoko ke he fakaotiaga he lalolagi.” (Gahua 13:14, 45-47) Tali mai he senetenari fakamua, ne tala age e fakatokatokaaga he Atua ke he falu hagaao ke he mena kua taute e Iehova ke fakahao e tau tagata.

14. Ko e heigoa e mena ne tupu ki Ierusalema he senetenari fakamua, ka ko hai ne hao?

¹⁴ Laulahi he tau Iutaia ne nakai talia e tala mitaki hagaao ki a Iesu, ti nakai fanogonogo a lautolu he mogo ne tala age a Iesu ki a lautolu hagaao ke he mena ka tupu ki Ierusalema. Ne hataki e ia e tau tutaki haana: “Ka kitia e mutolu kua pātakai a Ierusalema he tau kau, ti iloa ai e mutolu ke he vaha ia kua tata hana moumouaga. Ko e vaha ia, kia fehola a lautolu ha i Iutaia ke he tau mouga; ko lautolu foki ha i loto he māga ia, kia o kehe a lautolu; ko lautolu foki ha he tau kaina, aua neke huhu a lautolu ki loto he māga.” (Luka 21:20, 21) Ne moumou mooli a Ierusalema tuga ni he talahau tuai e Iesu. Ne totoko he tau Iutaia e tau Roma, mo e he tau 66, ne pātakai he tau Roma a Ierusalema ti teitei ke moumou ai. Ka e amanaki ni e tau kautau ti ō kehe, ti foaki he mena ia e magaaho ke he tau tutaki ha Iesu ke toka a Ierusalema mo Iutaia. Tokologa ne fehola ke he taha faahi he Vailele ko Ioritana ti o hake ke he tau mouga. He tau 70, ne liliu mai e tau kautau Roma mo e moumou a Ierusalema. Ko e heigoa e mena ne tupu ke he tau Kerisiano? Ne hao a lautolu ha kua fanogonogo a lautolu ke he hatakiaga ha Iesu.

15. Ko e ha ne tokologa e tau tagata ne fakalataha ke he fakapotopotoaga Kerisiano?

¹⁵ He senetenari fakamua, ne favale ke he tau Kerisiano ti kua kamatamata e tua ha lautolu. Pete ne mena nei, tokologa atu foki e tau tagata ne eke mo tau Kerisiano. (Gahua 11:19-21; 19:1, 19, 20) Ko e ha ne tupu e mena ia? Ha kua moua he fakapotopotoaga Kerisiano e fiafia he Atua.​—Fakatai 10:22.

16. Ko e heigoa he tau Kerisiano ka taute ke tumau e tua ha lautolu ke malolō?

¹⁶ Ke tumau e tua ha lautolu ke malolō mo e nonofo fakalataha, lata e tau Kerisiano oti ke eketaha fakalahi. Lata ia lautolu ke fakaako e Tohi Tapu, o atu tumau ke he tau feleveiaaga, mo e fakamakutu ke he gahua he fonua. Kua fakatokatoka fakamitaki e tau fakapotopotoaga. Ha ha i ai e tau motua mo e tau fekafekau lagomatai ne makai ke lagomatai a lautolu, ti aoga e tau fakapotopotoaga mai he gahua malolō he tau matakainaga taane nei. (Filipi 1:1; 1 Pete. 5:1-4) Ti fiafia foki a lautolu ke he tau ahiahi mai he tau leveki faifano, tuga a Paulo. (Gahua 15:36, 40, 41) Kua ofoofogia ke kitia e tatai he tapuakiaga ha tautolu he vahā nei mo e tau Kerisiano he senetenari fakamua. Kua fakaaue lahi a tautolu ha kua fakatokatoka tumau e Iehova e tau fekafekau haana! a

17. Ko e heigoa ka fakatutala ke he vala tala ka mui mai?

¹⁷ Kua nonofo a tautolu he tau aho fakamui, mo e nakai leva to moumou e lalolagi ha Satani. Pete ia, ko e vala he fakatokatokaaga he Atua he lalolagi hane holo mafiti ki mua nakai tuga fakamua. Hane holo ki mua nakai a koe mo e fakatokatokaaga ha Iehova? Ko e vala tala ka mui ka fakakite e puhala ka taute e koe e mena nei.