ICIPANDE ICIKALAMBA | IFYO LESA AMONA UKUPEEPA
Ubwafya Ubwaba fye Isonde Lyonse
Fwaka ilepaya abantu abengi nga nshi.
-
Mu myaka 100 iyapita abantu 100 milioni e bafwile.
-
Abantu nalimo 6 milioni e bafwa cila mwaka.
-
Nga ni avareji, nga papita amasekondi 6 umuntu umo alafwa.
Kabili takwaba icilanga ukuti ifintu fikaaluka.
Abafwailisha batila ici cimusango nga catwalilila fye ifi fine, ilyo tukafika mu 2030, abantu ukucila pali 8 milioni e bakalafwa cila mwaka. Na kabili batila ilyo imyaka yaba 2000 ikapwa ninshi fwaka yalipaya abantu 1 bilioni.
Abacula pa mulandu wa kupeepa fwaka bengi. Abafwa pa mulandu wa kupeepa fwaka balasha balupwa balecula ku malangulushi na ku kubulisha indalama, e lyo na bantu 600,000 abapeemako icushi ca fwaka balafwa cila mwaka. Bonse fye balaculilamo pantu imitengo ya kulipila ku fipatala ileilako fye pa muulu.
Ukupusanako na malwele yambi ayo badokota bashilaishiba umuti, ubu bwafya bwena kuti bwapwa; balishiba bwino bwino ifya kucita. Dokota Margaret Chan, umukalamba mu cipani ca ba World Health Organization atile: “Abantu e balenga ati kube ubu bwafya, kabili kuti bwapwa nga aba mu buteko babombela pamo na bekala calo.”
Mu fyalo ifingi balabombesha ukuti bapwishe ubu bwafya. Ukutula mu August 2012, ifyalo 175 fyalisuminishenye ukuti fyalacitapo fimo ifingalenga abengi ukuleka ukupeepa fwaka. * Nomba kwaliba icilenga ukuti ubu bwafya butwalilile ukukulilako. Cila mwaka abapanga fwaka balapoosapo indalama ishingi ku kusabankanya amakwebo yabo pa kuti na bambi batendeke ukupeepa, maka maka abanakashi ne misepela aba mu fyalo ifipiina. Na kabili fwaka ilalenga umuntu ukukunkuma. Ici cilepilibula ukuti apo abantu 1 bilioni e bapeepa, ninshi abantu abengi bakatwalilila fye ukufwa kuli fwaka. Nga abapeepa pali ino nshita tabalekele, ninshi impendwa ya bakalafwa kuli fwaka ikacilanapo ukukula mu myaka 40.
Icilenga abengi ukufilwa ukuleka ukupeepa kukunkuma e lyo ne fyo fwaka baisabankanya. Ifi fine e fyo cali na kuli ba Naoko. Batampile ukupeepa ninshi bali abaice sana. Balekonkelesha abo baletamba mu mafilimu. Nangu ca kuti abafyashi babo bonse bafwile kuli kansa ya kuli bapwapwa, tabalekele ukupeepa kabili balitwalilile na lintu fye bakwete abana babo babili abanakashi. Batile: “Naletiina ukuti kuti nalwala kansa ya kuli bapwapwa no kulwalika abana bandi. Na lyo line, nshalekele ukupeepa. Nalemona kwati te kuti ndeke.”
Lelo ba Naoko balilekele ukupeepa. Icabafwile ukuleka ukupeepa calyafwa na bantu abengi nga nshi ukuleka ici cimusango. Cinshi ico cine? Mukwai belengeni icipande cakonkapo.
^ para. 11 Pa fyo basuminishe ukucita paba ukusambilisha abantu pa bubi bwaba mu kupeepa, ukulesha utwampani utupanga fwaka ukulasabankanya, ukulunda imisonko utu twampani tulipila, no kusangako inshila isha kwafwilamo abantu ukuleka ukupeepa.
