Nitre ie kukwe gare kätä niere, sö duata kä nengwane ye nuain täi jankunu angwane, kä 2030 ye ngwane nitre 8 millón biti bäri murie ketai sö yekwe kä kwatire kwatire. Aune sö duata ye raba nitre murie kete 1,000 millón siklo XXI yete nütüta kwetre.

Akwa nitre sö duaka ye ñan aibe tä ja tare nike o krüte. Mräkätre kwetre ye tä ja tare nike arato, ñodre, ni sö duaka tä krüte ye ngwane tätre nemen ulire aune ngwian ñaka nemen kwetre ja ngübakäre, arato nitre 600,000 tä krüte kä kwatire kwatire te sö ngübüe räta niken bititre yebätä. Erametre, kukwe tare tä nemen bare ni jökräbätä, ñobätä ñan aune sö duata ye köböite nitre tä ngwian kitekä krubäte kräkäbätä.

Bren mada mada kräke kräkä känänta akwa sö dua ye kräkäi tärä: kräkäi meden ye gare nitre kwati ie. Doctora Margaret Chan, Organización Mundial de la Salud (OMS) jie ngwanka käkwe niebare “nitre tä sö duen ye ara köböite kukwe tare tä nemen bare, akwa gobrantre aune nitre jökrä rabadre ja di ngwen gwairebe ketabätäkäre ye ngwane sö dua ñaka rabadre mada”.

Nitre kä jökräbiti tibien tä ja di ngwen ja tuakäre kukwe tare nebe. Sö agosto kä 2012 yete, juta 175 käkwe kukwe ükaninante jabe ne kwe ñaka sö dua rabadre krubäte. * Akwa, kukwe keta kabrebätä ñaka nemen bare ietre. Kä kwatire kwatire, nitre sö sribekä tätre ngwian kitekä krubäte kukwe mikakäre gare sö yebätä, ne kwe nitre mada töi rabadre kökabätä duadre jai arato, metrere tätre meritre aune monsotre nünanka juta keta kabre känti ngwian krubäte ye töi mikebätä. Ne madakäre, nire tä sö duen ye töta nemen duai krubäte, ye medenbätä nitre krütai bäri ñobätä ñan aune nitre 1,000 millón tä sö duen krubäte. Nitre yekwe ñaka sö dua ye tuainmetre angwane, kä näin 40 ta yete nitre krütai bäri.

Nitre kwati tä ja di ngwen sö dua ye tuametrebätä akwa kukwe mikata gare sö yebätä aune sö aibe duata krubäte kwetre ye medenbätä ñaka nemen nuäre kräketre tuametrekäre. Ye erere namani bare meri kädekata Naoko yebätä, nämene monsore ye ngwane jatani sö duen. Jondron keta kabrebiti kukwe mika nämene gare yekwe mikani nüke gare ie sö duadre kwe ye köböire ja rabadre ruin ütiäte ie. Niara rün aune meye krütani cáncer nämene bukränbätä kisete aune nämene ngängän kia nibu ngübare akwa yebiti ta nämene jankunu sö duen. Niarata niere: “Cáncer rabadre ti bukränte ye jürä nämä tibätä aune nane ngwane ti ngängän nibu rabadre bren ye nämä ti mike töbike, akwa ti nämä cigarrillo duen jankunu aune tikwe ñaka tuainmetre jire tikwe nütüba”.

Akwa, Naoko sö dua tuanimetre, aune kukwe meden niara dimikani ye käkwe nitre kwati krubäte dimikanina arato. ¿Kukwe meden? Ani mike gare jai.