Licaziba ba akaleza kuli haiba muinelo wo u zwelapili, u zibe silimo sa 2030 ha si ka fita, palo ya batu ba ba ka shwanga silimo ni silimo bakeñisa ku zuba kwai i ka ekezeha ku fitelela 8,000,000. Mi ba akaleza kuli ku zuba kwai ku ka be ku bulaile batu ba ba fitelela 1,000,000,000 kwa mafelelezo a lilimo za ma 2000.

Batu ba ba zuba kwai haki bona feela ba ba amiwa ki butata bo bu tiswa ki ku zuba kwai. Ba bañwi ba ba amiwa ki butata bo ki ba ba mwa mabasi a batu ba ba bulaiwanga ki ku zuba kwai ili ba ba nyandiswanga ki masitapilu ni ku felelwa ki masheleñi. Ku tuha fo, batu ba ba eza 600,000 ba ba sa zubi kwai ba shwanga silimo ni silimo bakeñisa ku buyela musi o zwa kwa bazubi. Butata bo, bu ama mañi ni mañi bakeñisa ku ekezeha kwa liteko za milyani.

Butata bo, ha bu swani ni matuku a tahisezanga baalafi ku bata likalafo, kakuli bona bwa kona ku tatululwa mi tatululo ya bona ya zibahala. Bo Dokota Margaret Chan, baeteleli ba Katengo ka Katuna ka ka Talima za Buino Bwa Makete Mwa Macaba A Lifasi (WHO), ne ba bulezi kuli: “Butata bwa ku zuba kwai bu tisizwe ki batu, mi bwa kona ku feliswa haiba ba muuso ni sicaba ba lata ku bu felisa.”

Linaha ze ñata mwa lifasi li ezize tumelelano ya ku bata ku felisa butata bwa ku zuba kwai. Ku zwa ka August 2012, linaha ze bato ba 175 se li lumelelani ku nga mihato ya ku fukuza butata bwa ku zuba kwai. * Nihakulicwalo, ku na ni lika ze tahisa kuli butata bo bu zwelepili. Silimo ni silimo, ba likampani ze panga kwai ba itusisanga masheleñi a eza mabilioni a madola kwa ku fundota kwai kuli ba hape batu ba bañwi kuli ba kale ku zuba, sihulu basali ni ba banca ba ba pila mwa linaha ze sa zwelapili. Bakeñisa kuli kwai ya ngongwela, palo ya batu ba ba bulaiwa ki ku zuba kwai mwahalaa batu ba 1 bilioni ba ba zuba, ha i na ku kutela mwatasi. Haiba ba ba zuba ba sa tuheli, u zibe palo ya batu ba ba ka bulaiwa ki ku zuba kwai i ka ekezeha hahulu mwa lilimo ze 40 ze taha.

Ku fundota ni ku ngongwela kwa kwai, ku tahisa kuli batu ba bañata ba palelwe ku tuhela ku zuba ni ko ba ni takazo ya ku eza cwalo. Yeo ki yona nto ye ne ezahezi ku bo Naoko. Ba ne ba kalile ku zuba inze ba sa li basizana. Ku likanyisa mo ne ba bonahalelanga batu ba ba zuba kwai ba ne ba boniswanga ki bafundoti, ne ku ba tahisezanga ku ikutwa ku ba batu ba ngana hahulu. Ku si na taba ni kuli ne ba iponezi bo ndataa bona ni bo maa bona inze ba bulaiwa ki kanca ya kwa maswafu, ne ba zwezipili ku zuba kwai, nihaiba ka nako ye ne ba uta bana ba bona ba babeli ba basizana. Ba bulela kuli, “Ne ni bilaelanga hahulu ka za ku ba ni kansa ya kwa maswafu ni ka za buiketo bwa bana ba ka, kono ne ni sa koni ku tuhela ku zuba kwai. Ne ni nahananga kuli ha ni na ku kona ku tuhela ku zuba kwai.”

Nihakulicwalo, bo Naoko ne ba tuhezi ku zuba kwai. Nto ye ne ba tusize ku tuhela ku zuba kwai ki buka ye ñwi ye tusize batu ba bañata-ñata ku tuhela mukwa wo wa ku zuba kwai. Ki buka ifi yeo? Shangwe mu ipalele litaba ze latelela.