MUTU WA PA CIKOPI | KASI CIUTA WAKUTI WULI PA NKHANI YA KUKHWEŴA HONA?
Suzgo ya Caru Cose
Hona wakulekapo yayi kukoma ŵanthu.
-
Mu vyaka vya m’ma 1900, wakakoma ŵanthu 100 miliyoni.
-
Pa caka, wakukoma ŵanthu pafupifupi 6 miliyoni.
-
Pa masekondi 6 ghalighose, hona wakukoma munthu yumoza.
Ukaboni ukulongora kuti ŵanthu ŵacali kumara na hona.
Ŵalaraŵalara ŵa boma na mawupu ŵakuti usange vinthu vilutilirenge nga umo viliri pasono, mbwenu kuzakafika mu 2030, awo ŵakufwa cifukwa ca hona ŵazamujumpha pa 8 miliyoni pa caka. Ŵakutiso kuzakafika kuumaliro wa vyaka vino vya m’ma 2000, ŵanthu 1 biliyoni ŵazamuŵa kuti ŵafwa cifukwa ca kukhweŵa.
Ŵanthu awo ŵakupwetekeka na hona ni awo ŵakukhweŵa pera yayi. Ŵanyake awo ŵakupwetekeka mbabali ŵa munthu uyo wali kufwa na hona, cifukwa ŵakusuzgika na citima ndipo ŵakusoŵa pakukora. Paliso ŵanyake 600,000 awo ŵakukhweŵa yayi, kweni ŵakufwa caka cilicose cifukwa ca kuthutako waka josi la hona. Tingati waliyose wakupwetekeka cifukwa pakukhumbikwira vinandi kuti munthu wasange wovwiri wa munkhwala.
Suzgo ya hona iyi njakuti yingamara, ndipo nthowa yakumazgira yilipo. Yikupambana na matenda ghanyake agho ghakukhumbikwira kuti ŵadokotala ŵapenjepenje nthowa zakucizgira. Mulara wakwendeska wupu wa vyaumoyo pa caru cose (World Health Organization), Dr. Margaret Chan, wakati: “Suzgo ya hona yacita kupangika na ŵanthu, ndipo yingamara para maboma na mawupu ŵangaŵikapo mtima.”
Vyaru vinandi vikukolerana nayo fundo yakuti suzgo iyi yimazgike. Kuzakafika mu Ogasiti 2012, vyaru 175 vili kuzomerezga kuti pasangike nthowa zakumazgira kukhweŵa hona. * Kweni suzgo iyi yikumara cara cifukwa ca makampani ghakurughakuru. Caka na caka, makampani gha hona ghakunjizga ndalama mabiliyoni ghanandi pakusaska malonda ghawo kukopa makasitomara ghanyake, comenecomene ŵanakazi na ŵanyamata awo ŵakukhala mu vyaru ivyo vikutukuka sono. Pakuti hona wali na cibaba, vikulongora kuti pa ŵakukhweŵa 1 biliyoni awo hona wali kuŵanjira kale, pasazgikirengeso ŵanyake ŵanandi. Para awo pasono ŵakukhweŵa ŵakuleka yayi, mbwenu unandi wa awo ŵafwenge na hona usazgikirenge comene mu vyaka 40 ivyo vikwiza.
Ŵanthu ŵanandi ŵakukhumba kuleka hona, kweni ŵakutondeka cifukwa ca cibaba ico ŵali naco kweniso cifukwa ca kucemelera kwa ŵamalonda gha hona. Ndimo vikaŵira na Naoko. Wakamba kukhweŵa wacali msungwana. Wakawonanga nga kuti kukhweŵa nchinthu capacanya pakutolera ivyo ŵamalonda ŵakuyowoya pakusaska hona. Ŵapapi ŵake ŵakafwa na kansa yam’maphapu, kweni iyo wakalutilira kukhweŵa, nanga ni apo wakaleranga ŵana ŵake ŵaŵiri ŵasungwana. Iyo wakuti: “Nkhafipanga mtima kuti nikolekenge na kansa yam’maphapu kweniso nkhafipiranga mtima umoyo wa ŵana ŵane. Kweni nkhatondekanga kuleka. Nkhaghanaghananga kuti nizamulekapo cara kukhweŵa hona.”
Kweni Naoko wakaleka. Ico cikamovwira kuti waleke kukhweŵa ndico cawovwiraso ŵanandi kuleka hona. Kasi cinthu ici nchivici? Ŵazgani nkhani yakulondezgapo.
^ ndime 11 Zinyake mwa nthowa izi nkhusambizga ŵanthu uheni wa kukhweŵa hona, kukanizga makampani gha hona kusaska malonda ghawo, kukwezga misonkho pa hona, na kukhazikiska mapulogiramu ghakovwira ŵanthu kuleka hona.
