Ku yaʼalik le autoridadoʼoboʼ jeʼex u binoʼ tu jaʼabil 2030, jeʼel u chukik maas tiʼ ocho millones le ku kíimloʼob cada jaʼab yoʼolal le chamaloʼ. Ku yaʼalikoʼob xaneʼ tu tsʼoʼokbal le siglo 21, le máaxoʼob tsʼoʼok u kíimloʼob tu yoʼolal leloʼ yaan u náakal tak mil millones u túulal.

Le chamaloʼ maʼ chéen ku beetik loob tiʼ le máaxoʼob tsʼuʼutsʼikoʼ. U láakʼtsiloʼobeʼ ku yaatal tu yóoloʼob yéetel ku xupikoʼob yaʼab taakʼin, tsʼoʼoleʼ kex seiscientos mil máakoʼob maʼatech u tsʼuʼutsʼoʼobeʼ ku kíimloʼob ikil u yúutsʼbentikoʼob u buutsʼil. Tu tsʼookeʼ tak toʼon k-muʼyaj, tumen ku maas koʼojtal le tsʼaakoʼoboʼ.

Ken kʼiʼitpajak junpʼéel kʼojaʼanileʼ tu séebaʼanil ku yilaʼal u kaxtaʼal u tsʼaak. Baʼaleʼ utiaʼal u xuʼulul u tsʼuʼutsʼaʼal chamaleʼ ojéelaʼan bix jeʼel «u tsʼaʼakaleʼ». Doctora Margaret Chan, le máax nuʼuktik le Organización Mundial de la Saludoʼ (OMS), tu yaʼalaj: «Wíinikeʼ tu juunal táan u kíimskuba yéetel le tsʼuʼutsʼ chamaloʼ; utiaʼal ka xuʼulukeʼ unaj u múul meyaj yéetel le gobiernooʼ».

Tiʼ tuláakal yóokʼol kaabeʼ yaʼab baʼax tsʼoʼok u beetaʼal utiaʼal u xuʼulul u tsʼuʼutsʼaʼal chamal. Jeʼex tu mesil agosto tiʼ 2012, kex tiʼ 175 luʼumoʼob aʼalaʼab yaan u beetaʼal wa baʼax tu yoʼolal. * Baʼaleʼ yaan baʼaxoʼob talamkúuntik u beetaʼal le baʼax chʼaʼtuklaʼaboʼ. Cada jaʼabeʼ le máaxoʼob beetik chamaloʼ ku xupikoʼob u millonesil dólares utiaʼal u kʼaʼaytikoʼob, maases tiʼ koʼoleloʼob yéetel tiʼ xiiboʼob kajaʼanoʼob teʼ luʼumoʼob maʼ jach óotsiloʼoboʼ. Tumen maʼ chéen chʼaʼabil u pʼaʼatal le chamaloʼ yaʼab tiʼ le mil millones máakoʼob enviciadoʼob bejlaʼoʼ yaan u kíimloʼob. Wa maʼ tu pʼatkoʼob le chamaloʼ ichil le cuarenta jaʼab ku taaloʼoboʼ jach yaan u yaʼabtal le máaxoʼob kun kíimloʼoboʼ.

Tumen talam u pʼaʼatal le chamal yéetel tumen yaʼab tuʼuxoʼob ku kʼaʼaytaʼaleʼ, yaʼab máakoʼobeʼ kex taak u pʼatkoʼobeʼ maʼ tu páajtal. Bey úuchik tiʼ Naoko, juntúul koʼolel káaj u tsʼuʼutsʼik chamal tu x-lóoʼbayaniloʼ. Yoʼolal bix u kʼaʼaytaʼal le chamal teʼ televisión yéetel tiʼ uláakʼ tuʼuxoʼoboʼ káaj u tuklikeʼ jeʼel u pʼáatal paachil wa ka xuʼuluk u tsʼuʼutsʼeʼ. Kex tu yilaj kíim u taata yéetel u maama yoʼolal cáncer tu pulmonoʼobeʼ, maʼ xuʼul u tsʼuʼutsʼiʼ, mix le táan u líiʼsik u kaʼatúul hijaʼoboʼ. Naokoeʼ tu yaʼalaj: «Saajken u tsaʼayalten cáncer tin pulmón, baʼaleʼ maʼ páajchaj in pʼatik le chamaloʼ. Tin tuklaj mix bikʼin kun páajtal in pʼatik».

Kex beyoʼ, Naokoeʼ xuʼul u tsʼuʼutsʼik chamal. Le baʼax áant u pʼatoʼ letiʼe baʼax tsʼoʼok u yáantik u millonesil máakoʼoboʼ. ¿Baʼax túuniʼ? Koʼox ilik.